O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

silliq tetanus
deb ataladi.
Tetanus-bu muskullarning kuchli va davomli qisqarishidir. Bu 
h o la tn i q u y i d a g i c h a tu s h u n t i r a d i l a r : h u ja y r a ic h id a g i k a lsiy
konsentratsiyasining ortishi, aktin va miozin o ’rtasidagi munosabatni 
amalga oshiradi va k o ’ndalang k o ’prikchalar yordam ida muskul 
kuchining generasiyasi uzoq davom etadi.
Chastotasi nisbatan past b o ’lgan ritmik impulslar muskulga ta’sir 
q il g a n d a tis h li t e t a n u s s o d i r b o ’lad i. Bu h o ld a q i s q a r i s h l a r
summatsiyasi yuz beradi, lekin bunday summatsiya chala summatsiya 
deyiladi. Tetanik ta’sir t o ’xtatilgach, muskul tolalari avvaliga to ’la 
bo’shashmaydi, keyingina tiklanadi. Bu hodisa tetanusdan keyingi 
yoki qoldiq kontraktura deb ataladi.
T etanus q is q a r is h la r i qo ‘s h ilis h in in g m e x a n iz m i.
T etan ik
qisqarish balandligi yakka qisqarishning maksimal amplitudasidan 
ancha ortiq b o ’ladi. Gelm gols (1847 y.) fikricha, navbatdagi har bir 
impulsda muskul shu payt b o ’shashib turganday kaltalanadi, deb 
faraz qildi va bu jarayonga superpozitsiya, y a ’ni «qisqarishlarning 
taxlanishi» deb nom berdi.
A m m o k e y i n g i t a d q i q o d l a r s h u n i k o ’ r s a t d i k i , t e t a n u s d a
superpozisiya hodisalarini ikkita mexanik effektini oddiy q o ’shilishi
57

---

deb qarab bo'lmaydi. Ketma-ket keluvchi ikki ta ‘sir effekti yakka 
qisqarishlarning arifmetik yig'indisiga teng bo'lmaydi, bu yig'indidan 
goh katta, goh kichik bo'lishligi hozirda m a ’lum. Bundan shuni 
anglash qiyin emas, y a'ni qo'z g 'alish n in g har bir avvalgi to'lqinidan 
keyin muskulning yangidan qisqarish xossasi ancha o'zgaradi.
N .Ye.Vvedenskiy q o 'z g 'a lis h va qisqarishning har bir to'lqini 
t o 'q i m a d a o ' t a q o 'z g ' a l u v c h a n l i k s h a k l i d a iz q o l d ir a d i, deb 
tushuntirdi. Ikkinchi ta 's ir muskulning q o 'z g 'a lu v c h an lig i oshib 
turgan paytda kelsa, ikkinchi qisqarish amplitudasi, ritmik ta'sirlarda 
tetanik qisqarish amplitudasi ham yakka qisqarishdagiga nisbatan 
kattaroq bo'ladi.
Ye.B.Babskiyning fikricha, muskulda tetanik qisqarishga asos 
bo'ladigan o'zgarishlar bu muskulda har bir yangi qisqarishda adenozin 
uch fosfat kislotasining ajralib chiqishiga bog'liq. Ta’siming navbatdagi 
to'lqini boshlanguncha ATF to'laparchalanibulgurmaydi. Bu modda oz 
konsentratsiyada ham muskul qo'zg'aluvchanligi va qisqaruvchanligiga 
katta ta'sir ko'rsatadi, natijada muskulga kelayotgan navbatdagi har bir 
impuls avvalgilariga nisbatan kattaroq natija bera oladi.
1 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
T , ; T2-birinchi va ikkinchi
Vaqkt, 0.01 
ta'sirlar
M otor birligi.
Muskul tolalari skelet muskulining funksional birligi 
bo'la olmaydi. Bu vazifani neyromotor yoki motor birligi amalga 
oshiradi. Orqa miyaning oldingi shoxlaridagi harakatlantiruvchi har 
bir motor nerv tolasi muskulning bitta tolasini emas, balki muskul 
to la la r in in g butun b ir g u ru h in i in n e rv a ts iy a qiladi. Bu guruh 
harakatlantiruvchi neyron bilan birgalikda motor birligi deb ataladi. 
Motor birligi tarkibiga kiradigan muskul tolalarining soni turlicha, bu 
muskulning bajaradigan vazifasidan kelib chiqadi.
58

---

O dam ning turli muskullarida motor birlik tarkibiga kiruvchi muskul 
tola la rin in g soni 10 ta dan 3000 ta g ac h a boradi. Aniq harakatlarni 
b ajaru v ch i tez m u s k u lla rn in g m o to r birligida to la la r soni an c h a kam 
b o 'la d i . M a sala n, k o ' z va q o ' l b a r m o q l a r in in g m u s k u lla r id a m otor 
birlik lari 10-25 ta, b u n g a q a r a m a - q a r s h i o ' l a r o q , g a v d a h o la tini 
t o ' g 'r i l a s h d a q a t n a s h a d ig a n va aniq n az o r a tg a eh tiy oj se zm a y d ig an
sust m u s k u l la r n in g m o to r birligida 2000 t a g a c h a to la bor.
H a ra k a tla n tiru v c h i nerv tolalari b o 'y l a b m u s k u l g a kelgan harakat 
potensiali m otor birligining tarkibiga kirgan muskul tolalarni bir vaqtda 
q o 'z g 'a t a d i . S o g 'l o m o d a m la r m uskullari b o 's h a s h g a n davrda, elektr 
f a o ll ik k a e g a b o ' l m a y d i , m u s k u l l a r n i n g b i r o z ta r a n g la n i s h i esa, 
(M a sa la n , g a v d a hola tini t o 'g 'r i l a s h d a ) m o to r b irlik larid a se k u n d ig a 
5-10 cha stotali raz ry a d lar hosil b o 'la d i , m u sk u l q ic q a r is h in in g kuchi 
o r t i s h i b i l a n i m p u l s l a r c h a s t o t a s i h a m s h u n g a m u v o f i q o r t i b
boraveradi.
Harakat birliklari
Muskul tolalari
16-rasm. Harakat birligining tuzilishi.
59

---

In so n lar ske let m u s k u l id a ikki xil: tez v a sekin m o to r birliklari 
tafovut etilib, ular sekin va tez muskul to lalarid an tashkil topadi. Sekin 
m otor birliklarida m uskul qisqarishin in g davom iyligi 100