Mavzu. Kimyoviy kinetika. Kimyoviy reaksiya tezligi

5. Reaksiya tezligining temperaturaga bog’liqligi
Uncha yuqori bo’lmagan temperaturada (100
o
S va kamroq) boradigan 
reaksiyalar uchun tajribada quyidagi qoida topilgan. 
Ko’pchilik hollarda 
temperatura har 10
o
S ga oshganda kimyoviy reaksiya tezligi 2 - 4 marta ortadi. 

---

Bu qoidaga Vant - Goff qoidasi deyiladi
. Uning matematik ifodasi quyidagicha 
yoziladi:
V
t2
= V
t1* 

t2 -t1/10
(8) 
V
t1
, V
t2
va t
1
, t
2
lar temperaturaga muvofiq tezliklar.

= 2 - 4 kimyoviy reaksiya tezligining temperatura koeffitsiyenti. 
Reaksiyaning borish vaqti tezlikka teskari proporsional bo’lgani uchun Vant - Goff 
qoidasini yozish mumkin: 
V
t2
/V
t2
= 

1
/

2
= 

t2 -t1/10 
bu yerda

1
va

2
- t
2
va t
1
- temperaturaga muvofiq reaksiyaning borish 
vaqti.
Temperatura koeffisiyenti 

- juda keng temperatura intervalida doimiy 
bo’lmaydi. Ko’pchilik reaksiyalar uchun yuqori temperaturada (100
o
S dan katta) u 
kamayadi.
Shunday reaksiyalar borki, ularning tezliklari temperaturaga bog’liq emas, 
xuddi shunday temperatura koeffisiyetlari juda yuqori bo’lgan reaksiyalar ham bor. 
Shuning uchun Vant - Goff qoidasi absolyut emas. Ammo ma’lum temperatura 
intervallarida ko’pchilik reaksiyalar ushbu qoidaga buysinadilar. Temperaturaning 
ortishi bilan kimyoviy reaksiyalar tezligining keskin ortishini aktivlanish 
nazariyasi tushuntiradi, bunga muvofik kimyoviy reaksiyani ortikcha energiyaga 
ega bo’lgan aktiv molekulalar vujudga keltiradi. 
Kimyoviy reaksiya sodir bo’lishi uchun zarrachalar orasidagi masofa 
elektron bulutlarni qoplaydigan darajada kichiq bo’lishi kerak. Lekin 
zarrachalarning bunday yaqin masofaga kelishi uchun elektron qavatlarning itarish 
(qarshilik) kuchlari (energetik gov) xalakit beradi. Bu qarshilik kuchni (energetik 
g’ovni) katta energiyaga ega bo’lgan aktiv molekulalargina yenga oladi. A
2
+V
2
= 
2AV reaksiyaning energetik yo’li 2- rasmda keltirilgan. O’tish holati energiyasi 
hamma vaqt dastlabki va oxirgi holatlar energiyalaridan yuqori. Dastlabki holatdan 
(I) oxirgi holatga (II) o’tish uchun sistema energetik gov Ye
a
ni yengib o’tishi 
lozim. Unga aktivlanish energiyasi deyiladi. Shuning uchun hamma molekulalar 
to’qnashganda, hamma to’qnashishlarda reaksiya bo’lavermaydi. Energetik g’ovni 
yengib o’tgan molekulalargina kimyoviy reaksiyani vujudga keltiradi. Bunday 
molekulalarga aktiv molekulalar deyiladi.
Shunday qilib, reaksiya tezligi sistemadagi aktiv zarrachalar soniga bog’liq 
bo’ladi. Aktiv zarrachalar qanchalik ko’p bo’lsa, reaksiya tezligi shunchalik katta 
bo’ladi. Aktiv zarrachalar sonini oshirishning usullaridan biri aktivmas 
zarrachalarni aktiv holatga o’tkazish uchun sistemaga berilishi zarur bo’lgan 
kushimcha energiya - ayni reaksiyaning aktivlanish energiyasi deyiladi ( Ye
akt
). 
Aktivlanish energiyasi birligi - kkal/ mol, kDj/ mol. 

---

Aktivlanish energiyasi qanchalik katta bo’lsa, reaksiya shunchalik sekin 
boradi. 
O’zaro ta’sir etayotgan zarrachalarning bog’larining qayta guruppalanishi 
aktiv kompleks deyiladi. Demak, kimyoviy reaksiya paytida sistemaning

N
d.m.
holatida 

r.m.
holatiga o’tishi energetik gov Ye
akt
orqali amalga oshadi.
Sistemaning dastlabki va oxirgi holatlaridagi energiya qiymatlari orasidagi 
ayirma reaksiyaning issiqlik effekti

N ni bildiradi.
Kimyoviy reaksiyani oraliq holat yoki aktiv kompleks orqali sodir bo’lishini 
quyidagi misolda ko’raylik:: 
I
2
(k) + H
2
(gaz) = 2HI (gaz)

H = - 17 kDj/ mol. 
Bu reaksiya quyidagicha sodir bo’ladi: H
2
va I
2
aktiv molekulalari 
to’qnashganda oraliq modda aktiv kompleks H
2
...
I
2 
qiladi. Bu kompleksdagi H -H 
va I - I bog’larning uzilishi bilan bir vaqtda bo’ladi.
Demak, har qanday reaksiyaning kinetik sxemasi oraliq holat orqali 
quyidagicha yoziladi: 
A + B + 
.... 
---> [A
.....
B] ----> C + D
d.m aktiv komp r.m.
Kimyoviy reaksiyaning sodir bo’lishi uchun aktivlanish energiyasidan 
tashqari, molekulalarning to’qnashish paytidagi oriyentasiyasi (joylashish holati) 
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunga molekulalarning aktivlanish entropiyasi 
deyiladi. Misolimizdagi H
2
.....I
2
aktiv kompleksi bo’lishi uchun H
2
va I
2
molekulalari joylashishi quyidagicha bo’ladi: N
2 
OO I
2 
boshqa hyech qanday 
holatda aktiv kompleks bo’lmaydi. 
Demak, reaksiya tezligini aniqlash uchun, aktiv kompleks konsentrasiyasi va 
uning parchalanishi tezlik konstantasini aniqlash kifoya. Kinetikaning umumiy 
prinsiplariga asoslanib uni quyidagicha yozish mumkin:
V = k
1
[akt kompleks] (10) 
[akt kompleks] aktiv kompleks konsentrasiyasi. k
1
- aktiv kompleksning 
parchalanish tezlik konstantasi.