Shakllanishi

 
XULOSA 
XVII-XVIII asrlarda qulay ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda dastlab Angliyada klassik 
iqtisodiy maktab kurtaklari paydo bo`la boshladi. Bu yangi iqtisodiy g`oyalar V.Petti nomi bilan 
bog`liq (burjua inqilobi, manufaktura va savdoning rivojlanganligi, agrar islohot, dehqonlarning 
chegaralanishi, mustamlakachilik siyosati, qulay tarixiy, tabiiy va geografik hamda iqlimiy 
sharoitlar). 
Klassik iqtisodiy maktabning shakllanishi avvalgi g`oya merkantilizmdan prinsipial 
farq qiladi, agar merkantilizmda boylikning asosi muomala sohasi (javohir, oltin, kumush, pul, 
savdo saldosi)da vujudga keladi deb qaralgan bo`lsa, endi boylik ishlab chiqarish sohasida 
vujudga keladi deb isbotlab berildi. V.Petti yangi kapitalistik jamiyatni, erkin tadbirkorlikni, 
kapitalistlarni himoya qildi, xususiy mulkni "muqaddas" va "dahlsiz" deb bildi. U iqtisodiy 
tadqiqotda tabiiy fanlarni, ya'ni mavhum usullarni qo`llab har bir masalaning ichki bog`liqligiga 
asosiy e'tiborni qaratdi, matematik va statistik usullardan keng foydalandi. 
V.Petti "tabiiy baho" (qiymat), "siyosiy baho" tushunchalarini kiritdi, tovar qiymatining 
unga sarflangan mehnat miqdori bilan o`lchanishi g`oyasiga, ya'ni qiymatning mehnat 
nazariyasiga asos soldi. "Mehnat boylikning otasi, yer esa uning onasidir" degan fikrni bildirdi. 
Qiymatni aynan almashuv qiymati (pul) shaklida tushundi. 
Ish haqi ishchilarga tirikchilik uchun zarur bo`lgan jismoniy minimum, ya'ni "yashash, 
mehnat qilish va ko`payish" uchun kerak darajada to`lansa bas, degan g`oyani ilgari surdi. 
Kapitalistlarning foydasini imkoni boricha oshirishni, ishchilarning soliq to`lashlarini zarur deb 
bildi. 
Pulning roli va uning mamlakatdagi miqdori masalalarini asosan to`g`ri hal etdi, ya'ni 
pul miqdori ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga to`g`ri, pulning aylanish oborotiga esa teskari 
proporsionalligini aniqladi. Pulning me'yorda bo`lishini qo`llab-quvvatladi. 
Yer va renta masalalarini ancha puxta ishlab chiqdi. Ish haqi va rentaning bir-biriga 
qarama-qarshiligini isbotladi (yer bahosini to`g`ri hal etmadi). 
Petti "Siyosiy arifmetika" va boshqa asarlarida statistika, aniqrog`i demografik 
statistika faniga asos soldi. "Aholi - boylik asosi" masalasini to`g`ri qo`ydi. Milliy daromad 
masalasini qo`ydi va uni qisman hal etdi. 
Fransiyadagi klassik iqtisodiy maktabning dastlabki vakili P.Buagilber ham muhim 
g`oyalarni ilgari surdi. Bu mamlakat ahvoli Angliyanikidan ancha katta farq qilardi. Shu sababli 
iqtisodiy qarashlarda o`ziga xoslik seziladi. Agar Petti ko`proq sanoat va savdoni qo`llagan 
bo`lsa, Buagilber asosan qishloq xo`jaligi sohasini tadqiq etdi va o`zining muhim xulosalarini 
chiqardi. Qiymatni aynan iste'mol qiymati shaklida tushundi. "Proporsional baholar" tarafdori 
edi, erkin tadbirkorlik, raqobat va erkin baholarni qo`lladi. Ortiqcha ishlab chiqarish inqirozini 
to`g`ri tushuntirib berdi, pulga salbiy munosabatda bo`ldi, oltin va kumushlarni yovuzlik sababi 
deb bildi. Noto`g`ri ravishda faqat qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatladi, sanoat va savdoga kam 

---

e'tibor qildi. Buagilberning iqtisodiy islohotlari bo`yicha takliflari o`z davri uchun nihoyatda 
ahamiyatlidir.