1
1- amaliy mashg’ulot
ХAVFLARNING ХUSUSIYAТLARINI VA GURUHLANISHINI O’RGANISH.
Ishning maqsadi:
Тalabalarni xavflarning xususiyatlari hamda ma’lum bir belgilariga ko’ra
guruhlanishlari bilan tanishtirish.
UMUMIY MA’LUMOТLAR
Faylasuflarning
fikricha, insonga berilishi kerak bo’lgan eng to’g’ri ta’rif bu “Nomo
agens”dir, ya’ni harakat qiluvchi, yoki faoliyat ko’rsatuvchi odamdir.
Ongli ravishda ma’lum bir maqsadga, natijaga erishish uchun qilingan har qanday hatti-
harakatni faoliyat deb qarash mumkin. Bu tasdiqdan kelib chiqadiki, faoliyatni faqat insongina o’z
ongi va tafakkuri mahsuli sifatida ko’rsatishi mumkin. Buning oqibati o’laroq
faoliyat insonlar
jamiyati mavjud bo’lishligining eng zarur shartlardan bittasi bo’lib yuzaga chiqadi.
Mehnat esa faoliyatning oliy shaklidir, chunki faqat mehnat tufayligina insoniyatning barcha
moddiy, ma’naviy va boshqa turdagi boyliklari yaratiladi.
Faoliyat va mehnatning shakllari xilma - xildir. Ular turmushda, jamiyatda,
madaniyatda,
ishlab chiqarishda, ilmda va boshqa hayot sohalarida kechadigan amaliy, aqliy va ma’naviy
jarayonlarni o’z ichiga oladi.
Faoliyat jarayonining modelini umumiy xolda ikkita elementdan tashkil topgan deb qarash
mumkin. Bular bir-biri bilan to’g’ri va qaytma (teskari) aloqada bo’ladigan
inson va muxit
elementlaridir (1-rasm).
Inson
muhit
1-rasm. Faoliyat jarayoni modeli (”inson – muhit” tizimi).
Qaytma aloqalar moddiy dunyoning reaktivlik xususiyatiga, ya’ni tashqi ta’sirga nisbatan
qarshi ta’sir ko’rsata olish umumiy qonuniyatlariga asoslangan. «Inson - muxit»
tizimi ikki
maqsadlidir. Birinchi maqsad ma’lum natijaga, samaradorlikga erishishdan iborat bo’lsa, ikkinchisi
- yuzaga kelishi mumkin bo’lgan ko’ngilsiz oqibatlarni (inson tomonidan muhitga nisbatan va
muhit tomonidan insonga nisbatan) bartaraf qilishdan iboratdir.
Insonning muhitga, muhitning esa insonga qarshi ta’sir ko’rsatishi oqibatida ko’ngilsiz
oqibatlar yuzaga keladi. Ko’ngilsiz oqibatlarga quyidagilar kirishi mumkin: inson hayotiga xavf
solish, sog’lig’iga jismoniy jihatdan zarar yetkazishlar (turli darajadagi jarohatlanishlar) sog’liqga
psixofiziologik
jihatdan zarar yetkazishlar, yong’inlar, portlashlar, buzilishlar (avariyalar),
falokatlar (katastrofalar), muhitdagi ekologik buzilishlar va boshqalar. Bu ko’ngilsiz oqibatlarni
keltirib chikaruvchi xodisa, ta’sir va boshqa jarayonlar - xavflar deb ataladi.
Хavflar yashirin (potensial) va mavjud, yuzaga kelgan (real) turlarga ajratiladi.
Хavflar uchun quyidagi belgilar xarakterlidir:
xayotga taxlika solish, sog’liqqa zarar, inson
a’zolari ishlashining qiyinlashishi.
Potensial xavf amalga oshishi, ya’ni real xavfga aylanishi uchun “sabablar”
deb ataluvchi
sharoitlar zarurdir.
Quyida xavf va uning oqibatini xarakterlovchi ayrim ma’lumotlar keltirilgan.
Yer yuzida tabiiy ofatlar soni ko’payib bormoqda, u 1990 yilda 1960 yilga nisbatan ikki
marta oshdi. Butun dunyo sog’liqni saqlash jamiyatining ma’lumotlari bo’yicha dunyoda 1909
yildan 1974 yilgacha asab kasalligi bilan kasallanish 24 marta ko’paygan.
Dunyoda 500 mln. ga yaqin nogiron bo’lib, ularning xar 1/5 baxtsiz xodisa natijasida sodir
bo’lgan.
Mustaqil davlatlar xamdo’stligi (MDХ) davlatlarida xar yili 19
milliongacha kishi
jaroxatlanadi, o’rtacha 500 ming kishi xalok bo’ladi, shundan 50-60 minggi yo’l - transport
xodisasiga, 10 minggi yong’inga va 14 minggi bevosita ishlab chiqarishga to’g’ri keladi.
2
Inson
muhit
2-rasm. Faoliyat jarayoni modelida “Xavfsizlik”ni ta’minlash muammosining yuzaga kelish
bosqichlari.
MDХ davlatlarida xar yili 30 mingga yaqin kishi mexnat nogironi bo’ladi. Davlat statistika
qo’mitasining ma’lumotlariga ko’ra 1989 yildan boshlab jaroxatlanish darajasi mamlakatlar
bo’yicha 4
foizga oshgan, ularning ayrimlarida esa bu ko’rsatgich 11-19% va undan xam yuqori
bo’lmoqda. Bir yilda xar 1000 ta kishiga to’g’ri kelgan o’lim bilan tugagan baxtsiz xodisalar
quyidagi 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval
Bir yilda xar 1000 ta kishiga to’g’ri kelgan o’lim bilan tugagan baxtsiz xodisalar sonining
taqqoslangan ko’rsatgichlari
Davlatlar
MDХ
Garbiy Yevropa
Sharqiy Yevropa
Jami
baxtsiz
xodisadan
%
11
1,5
13,6
8
0,5
6,25
12
0,8
6,6
