Намуна (Образец)

 
12.2. Bank tizimida korporeativ boshqaruv
Ҳozirgi vaqtda jahonda umum qabul qilingan bank tizimi ikki pog‘onali 
bank tizimi bo‘lib u markaziy bank va tijorat banklari tarmog‘ini o‘z ichiga oladi. 
Markaziy bank iqtisodiyotni boshqarishda va bank tizimini nazorat qilishda 
muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham uning faoliyati uning Ustaviga nisbatan 
yuqori kuchga ega bo‘lgan qonun bilan tartibga solinadi. Markaziy bank alohida 
statusga ega bo‘lgani holda butun bank tizimini, davlat organlarini nazorat qilib 
uning faoliyati, vazifalari va yuklatilgan majburiyatlar uni tijorat faoliyati 
chegarasidan chiqadi.
Qonunning 6-moddasi Markaziy bankning mustaqil ekanligiga bag‘ishlanib 
u quyidagilarda ko‘rinadi:
- Markaziy bank hukumatning iqtisodiy siyosati chegarasida faoliyat 
ko‘rsatadi. Markaziy bank hukumat siyosatidan o‘tib o‘zining alohida siyosatini
yurgizmaydi.
- Markaziy bankning mustaqilligi unga yuklatilgan vazifalar chegarasida 
amalga oshadi. Bu mamlakatdagi pul-kredit siyosatini belgilashda, kreditlar 

---

143 
bo‘yicha foiz stavkalarini belgilashda, bank likvidligi nisbati, almashuv kurslarini 
belgilash bilan bog‘liq boshqa ishlarda ko‘rinadi.
Markaziy bank o‘ziga yuklatilgan vazifalarni bajarilishini ta’minlash uchun 
tegishli tarkibni tashkil etadi. Qonunning 8-moddasiga binoan Markaziy bank 
Šoraqalpog‘iston Respublikasining poytaxti, viloyat markazlari va Toshkent 
shahrida Bosh boshqarma va xizmat bo‘limlariga ega.
Qonunning 15-moddasiga binoan Markaziy bankning Oliy Organi bo‘lib 
bank Pravleniyasi hisoblanadi. Bank Pravleniyasi 11 kishidan iborat bo‘lib uning 
tarkibiga Markaziy bank raisi, uning muovinlari va bank asosiy bo‘limlari 
boshliqlari kiradi. Bank Pravleniyasining raisi bo‘lib Markaziy bank Raisi 
hisoblanadi. Pravleniya a’zolari Markaziy bank raisi tavsiyasiga binoan Oliy 
Majlis kengashi tomonidan tasdiqlanadi.
Qonunning 5-moddasiga kura Markaziy bank o‘z faoliyati natijalari 
bo‘yicha Respublika Oliy Majlisiga bo‘ysunadi. 
Qonunning 44-moddasiga binoan Markaziy bank quyidagi funksiyalarni 
bajaradi: 
1. Banknotalar (naqd pullar) emissiyasi Markaziy bankning qadimgi va 
muhim funksiyasidir. Qonunning 38-moddasiga ko‘ra muomilaga naqd pullarni 
chiqarish va undan olish faqat Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 6 apreldagi «Pul massasi 
oshishini chegaralash va moliyaviy intizomni ta’minlash javobgarligini oshirish 
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni naqd pullarni bankka o‘z vaqtida qaytishini 
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Respublikamizda muomilada naqd pul 
muomilasini chegaralash maqsadida plastik kartochkalardan keng foydalanish va 
boshqa choralari ko‘rilmoqda. 
2. Tijorat banklari kassa rezervlarini to‘plash va saqlash. Qonunning 28-
moddasida bu holat o‘z aksini topgan bo‘lib minimal zaxiralar bu tijorat banklari 
resurslarining Markaziy bankda saqlanishi zarur bo‘lgan qismidir. Majburiy rezerv 
miqdori tijorat bankining yig‘ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi.

---

144 
3. Oltin-valyuta zahiralarini saqlash. Bu mamlakat to‘lov balansi defitsitini 
qoplash va milliy valyuta kursini barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga 
ega.
Respublikamizda 2005 yilda oltin-valyuta zahiralari 35%ga oshib, 4. Tijorat 
banklarini kreditlash. Kredit muassasalari depozitlarini markazlashuvi kredit 
operatsiyalarini kengaytirish uchun baza hisoblanadi. 2005 yilda banklar 
tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga milliy valyutada berilgan kreditlar 3876 
mlrd. so‘mni tashkil etdi, uning 81% i uzoq muddatli kreditni tashkil etadi.
5. Davlat banki sifatida hukumat uchun kredit berish va hisob-kitob 
operatsiyalarini bajarish. Bu markaziy bankda hukumat tashkilotlari va 
muassasalarining schetlarini yuritilishida, shu schyotlar orqali qimmatli qog‘ozlar, 
uzoq va qisqa muddatli kreditlar, davlat obligatsiyalarini sotib olish, chet el 
valyutasi bo‘yicha va boshqa operatsiyalarni amalga oshirilishi bilan bog‘liq. 
Markaziy bank hukumatining fiskal (xazina) vakili vazifasiga muvofiq hukumat 
organlari hisob-varaqlarini yuritar ekan (47 modda), hukumatning moliya 
operatsiyalarini amalga oshirishda kumaklashadi, byudjet kirimlari va chiqimlari 
yuzasidan maslahatlar beradi.
6. Hisob-kitob va almashuv operatsiyalarini amalga oshirish. Qonunning 
40,43 moddalariga binoan Markaziy bank milliy valyutani chet el valyutasiga 
nisbatan kursini belgilaydi, uni almashish limitini belgilaydi, respublika xududi va 
undan tashqarida valyuta operatsiyalarini amalga oshiradi. 
7. Pul-kredit siyosati. Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi milliy valyuta 
barqarorligini ta’minlash, valyuta kursi va foiz stavkalarini oqilona o‘rnatish 
asosida 
inflyasiya 
sur’atlarini 
kamaytirish, 
kreditdan 
foydalanishning 
samaradorligini oshirish va iqtisodiyotning barqaror o‘sishini ta’minlashdan iborat.
Pul-kredit siyosati davlatning iqtisodni boshqarish siyosatining bir qismi 
bo‘lib muomiladagi pul massasi, kredit hajmi, foiz stavkalari darajasi va boshqa 
pul muomilasi ko‘rsatkichlarini o‘zgartirishi bilan ishlab chiqarish hajmini o‘sishi 
va pasayishiga moslab pul ta’minotini yo‘lga kuyadi.
Respublikahxududida tijorat banklari o‘z faoliyatlarini Markaziy bank 

---

145 
tomonidan berilgan litsenziya asosida amalga oshiradilar.
Banklarga 
litsenziya berish O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining
Markaziy bank to‘g‘risida»gi, «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi, 
«Aksionerlik jamiyatlari va aksiyadorlar xuquqini ximoya qilish to‘g‘risida» gi va 
boshqa qonunlari hamda banklar bo‘yicha tegishli me’yoriy xujjatlar talablari 
asosida amalga oshiriladi. 
Tijorat banklarining faoliyati quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 
1. Kredit resurslarini tashkil etishda chetdan jalb qilingan resurslarga 
tayanishi
2. Mavjud mablag‘lar chegarasida xizmat kursatish. Bu bankning nafaqat o‘z 
resurs va kredit quyilmalarining mutonosibligi, balki bankning aktivlari bilan 
uning jalb qilingan mablag‘lari o‘rtasidagi mutonosibligini ta’minlashini bildiradi. 
3. Bank faoliyatining tula iqtisodiy mustaqilligi. Bunda bank o‘z va jalb 
etilgan mablag‘lardan mustaqil foydalanishi, mijozlar va omonatlarni o‘zi mustaqil 
ravishda tanlashi, kredit siyosatini mustaqil to‘zishi va amalga oshirishi, foiz 
stavkalarini mustaqil o‘rnatishi va o‘zgartirishi, daromadlarni mustaqil ravishda 
taksimlashi va boshqa faoliyat turlarini bajarishi mumkinligi ko‘zda tutiladi. 
4. Banklar faoliyatini tijoratlashuvi. Bu tamoyil banklarni kamroq harajat 
qilib foyda bilan, ko‘proq foyda bilan faoliyat ko‘rsatishga asoslanadi. Bank 
faoliyatining xavfsizligi (kam xatarliligi) ham bank tijoratining asoslaridan biri 
hisoblanadi. 
5. Mijozlar manfaatini ximoyalash. Bank o‘zining kapitali, daromadi bilan 
risk qilishi mumkin, lekin u mijozning daromadi yoki kapitali bilan risk qilishi 
mumkin emas. Bu tamoyil «hamma narsa mijoz uchun» ma’noni anglatib u bank 
mijoz uchun to‘laligicha javob berish zarurligini bildiradi, uni daromadini 
ta’minlaydi. 
6. Banklar faoliyatining universallashuvi va diversifikatsiyasi (lotincha 
deilersiteatro - o‘zgarish, xilma – xillik) banklar faoliyatini turli tarmoq va 
sohalarni qamrab olishini bildiradi. 

---

146 
7. O‘zaro manfaatdorlik. Bankning va mijozning bir – biriga bo‘lgan 
ishonchi o‘zaro hamkorlikni mustaxkamlaydi. Mijoz bankga nafakat pul yoki 
kredit uchun emas, balki moliyaviy malakaviy yordam, malakali xizmat, maslahat 
olish uchun boradi. Mijoz bankdan o‘z mablag‘ini nimaga va qanday sarflash, o‘z 
foydasini qanday oshirish yoki yo‘qotishlarga qanday barham berishlikni 
o‘rganadi. Tijorat banklari faoliyati quyidagi funksiyalarga asoslanadi:
1. Huquqiy va jismoniy shaxslarning bo‘sh pul mablag‘larini yig‘ish. 
2. Xalq xo‘jaligida hisob–kitoblar va toʻlovlarni amalga oshirish 
3. Xo‘jalik subyektlarini kreditlash, ichki va tashqi xo‘jalik oborotiga kredit 
– moliya xizmati ko‘rsatish
4. Moliyaviy va moddiy qiymatlar saqlanishini ta’minlash 
5. Mijozlar mulkini ishonchli boshqarish (faktoring, trast va boshqa 
operatsiyalar) 
6. Moliya – valyuta bozorida faoliyat ko‘rsatish, ya’ni qimmatli qog‘ozlar 
chiqarish, ularni joylashtirish, sotib olish va boshqalar 
7. Iqtisodiy moliyaviy aborotlar berish, maslahat xizmatlarini ko‘rsatish va 
boshqalar 
Tijorat banklari uchun iqtisodiy me’yorlarning urnatilishi – bu avvalo 
Markaziy bank tomonidan samarali bank nazoratini olib borishga erishish, tijorat 
banklari faoliyatida vujudga keladigan muammolarni oldindan aniqlash va 
barqaror
Kapitalning etarlilik koeffitsenti quyidagicha aniqlanadi: