O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti

 
GRAMMATIKA: MATN TAHLILI VA TAHRIRI 
Reja: 
1. Matn tahlili haqida ma’lumot. 
2.
 
Matn tahriri haqida ma’lumot. 
3. Matnning o‘ziga xos xususiyatlari. 
 
Ma’lum voqelik haqida tasavvur (ma’lumot) beradigan bir yoki bir necha sintaktik
birliklardan tashkil topgan nutqiy butunlik matn hisoblanadi. Matn tahriri -matn mazmuni
asosida xat boshi (abzas) jumlalarini
belgilash, ortiqcha va takror so‘zlarni chiqarish, uslubiy jihatdan ta’sirchan vositalarini
kiritish, gaplarni o‘zgartirish, fikrning aniqligi va boyligini ta’minlash.
Matn tahlili - matnni mohiyat va qonuniyat jihatlardan tekshirish, o‘rganish ishi. 
Ma’lumotlarni ma’lum nuqtayi nazardan o‘rganish. Matn tarkibini belgilash va uning 
mohiyatini tadqiq etish.
Matnni qisqartirish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi:
- matnning asosiy fikrini ifodalovchi gaplarni ajrata olish;
- gaplardagi uyushiq va ajratilgan bo‘laklarni, kiritma va ilova qurilmalarni qisqartirish;
- birikmalarni ma’nodosh so‘zlarga, sodda yoyiq gaplarni yig‘iq gaplarga, qo‘shma
gaplarni sodda gaplarga, ko‘chirma gaplarni o‘zlashtirma gaplarga aylantirish;
- matnning qo‘shimcha fikr ifodalovchi gaplarini, sintaktik parallellar va takrorlarni
qisqartirish;

---

131 
- matnni qisqa mazmunli tarkibiy qismlarga ajratish;
- birikmali sifatdosh, o‘xshatish va boshqa tasviriy ifodalarni sodda va ixcham shaklga
keltirish.
Matnni kengaytirish quyidagi yo‘l va vositalar bilan amalga oshiriladi: 
- matn mazmunini maqol, matal, hikmatlar bilan boyitish, dalillarbilan asoslash;
- matnning bosh fikri, g‘oyasini shakllantiruvchi tayanch so‘z yoki gap, ifodani aniqlash
va shunga bog‘liq holda o‘z mustaqil, ijodiy fikrini ifodalovchi gap, ifoda qo‘shish;
- gapni uyushiq bo‘laklar, kiritmalar, ajratilgan bo‘laklar hisobiga kengaytirish;
- so‘z va birikmalarni ma’nodoshlari - tasviriy ifodalar, frazeologik iboralar va boshqa
badiiy tasvir vositalari bilan almashtirish;
- sodda gapni qo‘shma gapga, qo‘shmagapni alohida sodda gaplargaajratish;
- asosiy fikrni ifodalovchi gapga qo‘shimcha fikr, izoh bildiruvchi sintaktik parallel
gaplarni mantiqiy izchillikda bog‘lab kiritish;
- matnning kirish, xulosa qismlarinio‘z qarashlari