O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti

4.
 
Qisqalik. 
Bu xususiyat aynan ilmiy bayonga xos xususiyatdir. Shuning uchun unda tilning 
tasviriy imkoniyatlaridan deyarli foydalanilmaydi. Gaplar darak mazmunida bo‘lib, asosan 
sodda yoyiq holda bo‘ladi. Agar fikr qo‘shma gaplar yordamida ifodalansa, bog‘lovchilarning 
faol ishlatilishi kuzatiladi: 
Ilmiy nutq uchun deyiladi, aytiladi, yoritiladi, bayon qilinadi, aniqlanadi, tekshiriladi, 
foydalaniladi, ta’riflanadisingari xoslangan fe’llar mavjud. Fe’lning majhul daraja shakli ham 
bu uslub uchun xos. Ammo hozirgi-kelasi zamon shaklidan tashqari xarakterli zamon 
ko‘rsatkichi yo‘q. Kishilik olmoshlari kam qo‘llaniladi. Bu gap faqat muallif va men 
ma’nolarida qo‘llaniladigan hamda kamtarlik ma’nosini ifodalaydigan biz olmoshiga tegishli 
emas. 
Ilmiy uslubda bayon etilayotgan matnning sintaktik qurilishi fikriy tugallikka, mantiqiy 
izchillikka xizmat qiladi hamda bayonning tabiatidan kelib chiqib, bir tarkibli gaplarning 
shaxssiz, shaxsi umumlashgan turlari faol. Undov, atov gaplar qo‘llanilmaydi, nutq monologik 
xarakterda bo‘ladi. Rasmiy uslubdagiga o‘xshab gap tuzilishining odatdagi tartibi qo‘llaniladi. 
Qo‘shma gap faol ishlatiladi. Darak gap asosiy mavqeni egallaydi, so‘roq va buyruq gaplar 
deyarli qo‘llanilmaydi. 
288-mashq.
Berilgan so‘zlarni uslubiy xususiyatiga ko‘ra guruhlarga ajratib, jadval 
kataklariga yozib chiqing. 
Maroqli, tabiat, jamiyat, gullamoq, to‘nini ters kiyib, mingta, harakat, harakatchan, 
orzu-havasli, ehtirom, ta’sir, to‘p-to‘satdan, ta’zir, ko‘rsatmoq, tonna, yaratmoq, yuqori navli, 
jilmaydi, serhashamat, molekula, elektron, xullas, 1-kvartal, tajriba-sinov, haqiqat, oddiy, 
eruvchanlik, mahmadona, man qilinadi, so‘raladi, ko‘rsatilgan muddatda, voy, oh-oh, qollab -
quvvatlamoq, kirim-chiqim, foyda-zarar, mushtariy, matonatli, latif, bildirgi. 
So‘lashuv uslubi Badiiy uslub 
Publitsistik uslub Ilmiy uslub 
Rasmiy uslub 
289-mashq.
So‘zlarning sinonimik qatorini yanada kеngaytiring va qaysi uslubga 
xosligini ko‘rsatgan holda daftaringizga yozib chiqing.
Kishi – odam, fakt – dalil, kishilik – insoniyat, turmush – hayot, affiks - qo‘shimcha, 
unum – hosil, satirik – hajviy, bilim – ilm, o‘qituvchi – muallim, bildirish – e’lon, yig‘ilish – 
majlis, qarindosh – urug‘, el – xalq, sotsial – ijtimoiy, tomon – taraf, kuchsiz – zaif, nеgiz – 
asos, aniq - konkrеt, qal’a - qo‘rg‘on, yog‘du – nur, yozuv – xat, payt – vaqt, quyosh – oftob, 
ko‘k – osmon, bahor – ko‘klam, tovush – ovoz, analiz – tahlil.
290-mashq.
Berilgan gaplar qaysi uslubga xosligini aniqlang, har birining o‘ziga xos
xususiyatlarini tushuntiring.
1.
Buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy 1441-yilda tug‘ilgan. 2. Hozirgi kunda milliy 
xalq hunarmandchiligiga katta e’tibor berilmoqda. 3. Suv qahr bilan uning biqiniga urilib 
shovullar, boshidan oshib o‘tgunday bo‘lar, lekin tog‘day gavdasini qimirlata olmas edi. 4. Bir 
bor ekan, bir yo‘q ekan, qadim zamonda, Mashriq tomonda, bir chol bilan kampir yashar 

---

122 
ekanlar. 5. Menga bir oy muddatga o‘z hisobimdan ta’til berishingizni so‘rayman. 6. Non rizq-
u ro‘zimiz, uning ushog‘ini ham uvol qilmang. 7. Qovun navlari xilma-xil bo‘lib, ularga nom 
berishda mazasi, rangi, to‘rlarining tuzilishi, pishish muddati kabi belgilardan kelib chiqiladi. 8. 
Men bir mashina “Obinovvot” navli qovunni Jizzax viloyatidan olib kelib, Toshkent shahridagi 
Farhod bozoriga tushirganimni ma’lum qilaman. 9. Oh,oh,oh! Hidini qarang, hidini! Hidining 
o‘zi ham mast qiladi-ya odamni! 10. Navro‘z – kun bilan tun teng keladigan kun.