O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi sh. Shodmonov, T. Jo'Rayev



Download 1,2 Mb.
Pdf ko'rish
bet33/202
Sana09.03.2022
Hajmi1,2 Mb.
#487037
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   202
uni kishilarga rizqu 
ro'z ulashadigan fayzu barakatli, sirli dasturxon deb ataydilar.
Boshqa bir guruh mualliflar esa bozorni ishlab chiqaruvchi va iste'molchilarni, ayniqsa 
sodda dehqonlarni aldash evaziga yashaydigan va boyiydigan, aldamasa tura olmaydigan 
muttahamlar, tarozidan uradigan qalloblar, birga olib o'nga sotadigan noinsof olib-sotarlar, firibgar 
vositachilar to'planadigan, kishilarni aldashning turli hiyla-nayranglari ishlatiladigan bir nopokiza 
makon sifatida ta'riflaydilar. Bu ta'riflar ma'lum darajada bozorning ijobiy yoki salbiy tomonlarini 
va uning oldi-sotdi qilish joyi ekanligini ifoda etsa-da, shu bilan birga unga tor doirada bir 
tomonlama, yuzaki qarash natijasi bo'lib, uning haqiqiy ichki mazmunini, vazifasini, tutgan o'rnini 
ochib bera olmaydi. 
Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash, pulning vujudga kelishi, ularning 
rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha bo'lib, hozirgi davrda keng tarqalgan obyektiv 
iqtisodiy jarayondir. 
 
Bozor ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar, sotuvchilar v xaridorlar o'rtasida pul 
orqali ayirboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo'ladigan munosabatlar yig'indisidir. 
Bunda 


bozornin moddiy asosini joy emas, balki tovar va pulning harakati tashkil etadi. Bozor tushunchasi 
iqtisodiyotning to'rtga fazasi (ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste'mol jarayonlari) dan 
faqat ayirboshlash 
jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni o'z ichiga oladi. 
Bozorda hyech qanday 
boylik yaratilmaydi, ishlab chiqarilmaydi, kishilarga baxt, rizqu ro'z hai ulashilmaydi, 
lekin 
unda turli mamlakatlarda, jumladan O'zbekistonda mavjud bo'lgan minglab korxonalarda 
ishlayotgan millionlab qo'li gul mehnatkashlar tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlar, ko'chmas 
mulklar, iqtisodiy resurslar, ishchi ku chi pulga sotiladi va sotib olinadi. 
Unda oldi-sotdi jarayonidagi zarur bo'lgan xizmatlar bajariladi. Har bir jismoniy shaxs yoki 
korxona o'zi ishlab chiqargan tovar yoki xizmat turini sotadi va o'ziga kerakli bo'lgan yuzlab tovar 
turlarini sotib oladi. Bu oldi-sotdi jarayonida bozor subyektlari, ya'ni oldi-sotdi qilayotgan kishilar 
bir-birini ko'rmasliklari, tanimasliklari ham mumkin. Ular turli hujjatlar, shartnomalar, namunalarga 
binoan vositachi tashkilotlar orqali savdo qilishlari mumkin. Respublikamizda ishlab 
chiqarilayotgan iaxta, pilla, oltin, mashina, traktor, stanok, samolyot, asbob-uskuna, o'git, urug' va 
boshqa yuzlab tovar va xizmatlariing o'z yaratilgan joyidan shartnomalarga binoan to'g'ridan-to'g'ri 
iste'molchilarga jo'natilishi fikrimizning dalili bo'lib, bozor alohida savdo-sotga qiladigan joy deb 
tushunish to'gri emasligini ko'rsatadi. Undan tashqari tovar va xizmatlarni pul orqali oldi-sotdi 
qilish jarayonida ayrim shaxslar yoki korxonalar sarflangan mehnat va moddiy xarajatlarga nisbatan 
yuqori darajada ortiqcha foyda oladi, tez boyiydi, ularning ayrimlari esa foyda olish u yoqda tursin, 
qilgan sarf xarajatlarini har qoplay olmay, katta zarar ko'radilar, sinib xonavayron bo'ladilar. 1997 
yilda Respublikamizda qishloq xo'jaligida 6b ta, boshqa sohalarda 302 ta korxona zarar ko'rib, 
shundan 300 ta qishloq xo'jaligi korxonalari bu zararni o'zining mol mulki hisobidan qoplashi 
mumkinligi, qolgan 332 tasi esa zararini qoplay olmay xonavayron bo'lishga mahkum ekanligi, 
sanoat va boshqa sohalardagi 302 ta zarar ko'rgan korxonalardan 145 tasi bankrot deb e'lon 
qilinganligi, 1999 yilda esya 898 ta qishloq xo'jalik korxonalari shirkatlarga aylantirilib, ularning 
12,3 foizi, ya'ni 119 ta shirkat xo'jaligi yilni zarar bilan yakunlaganligi, bozorning yoppasiga baxt-
saodat keltiruvchi afsonaviy joy emasligini yana bir bor isbotlaydi. Endi nima uchun bu bozorda 
kimlardir mehnat qilamasdai yoki sarflagan harajatlariga nisbatan boshqalardan ortiqcha daromad 
oladi, boshqalari esa sarf xarajatlarini qoplay olmay, mehnatiga yarasha daromad qila olmaydilar, 
xonavayroi bo'ladilar degan savol hammani qiziqtiradi. Shuni aytish lozimki, bozorda hyech qanaqa 
ilohiy yoki afsonaviy kuch yo'q. Aytilganlarning hammasi bozor munosabatlarining o'zidan kelib 
chiqadi. Bozorga sotishga chiqarilgan tovar va xizmatlar talabga nisbatan kam bo'lsa baholar oshib 
ketadi, ayirboshlashning ekvivalentlik muvozanati buziladi, natijada tovarni sotuvchi me'yoridan 
ortiqcha daromad olib, tez boyiydi yoki aksincha, bozorda tovarlar miqdori talab miqdoridan oshib 
ketsa, baholar pasayib ketib, sotuvchilar zarar ko'radilar. Buning ustiga ishlab chiqarish jarayonida 
sustkashlik, no'noqlik va xo'jasizlik yuz berib, ortiqcha xarajatlarga yo'l qo'yilgan bo'lsa, zarar 
yanada oshib ketadi, chunki bozor bunday ortiqcha behuda sarflarni hisobga olmaydi. 
Shunday qilib, bozorda katta foyda olish yoki xonavayroi bo'lish sababini tovarlarni pul 
orqali ayirboshlash jarayonida kishilar o'rtasida yuz beradigan munosabatlardai qidirib topish lozim 
ekan, savdo bo'layottan joyda, bozor maydonida hyech qanaqa sir-asror yo'q ekan. Oziq-ovqat va 
qishloq xo'jalik mahsulotlari do'koni, avtomobilga xizmat ko'rsatish stansiyasi, benzin sotadigan 
joy, sanoat tovarlari do'koni, tijoratchilarning savdo shaxobchalari, turli xil supermarketlar, yirik 
savdo markazlar (GUM, SUM kabilar) va savdo yarmarkalari, ijtimoiy, xususiy ovqatlanish joylari 
bularning hammasi bozorning odatdagi ko'rinishlari bo'lib u yerda ham yuqorida aytilgan 
munosabatlar sodir bo'ladi. Fond birjalari, chet el valutalari bozori, don birjalari va auksionlar (kim 
oshdi savdosi) yuqori darajada rivojlangan bozorlar bo'lib, ularda sotuvchi va xaridorlar bir-biri 
bilan aksiya, obligatsiya, milliy valuta va qishloq xo'jalik mahsulotlari orqali boshanadi. Bozorning 
ayrim turlari sotuvchi va xaridorlar o'rtasidaga shaxsiy aloqa bilan farqlansa, boshqalarida ular 
hyech qachon bir-birini ko'rmaydi yoki bilmaydi. Shunga muvofiq bozor aloqalari bevosita va 
bilvosita aloqalarga bo'linadi Bularning har qanday turidan qatyiy nazar uning ishtirokchilari 
(subyektlari) fuqarolar (uy xo'jaliklari), turli xil korxonalar, firmalar va davlat tashkilotlaridir. 
Bozor subyektlari ikki guruhga - sotuvchi va xaridorlarga bo'linib, ular bozor munosabatlarining 
turli vazifalarini bajaradi. Sotuvchilar bozorga tovar va xizmatlarni taklif etadd, xaridorlar esa 
ularga talab bildiradi. Bozor o'z subyekglari manfaatini bir-biriga bog'lab, ularni muvofiqlashtiradi. 

Download 1,2 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   202




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish