Amaliy mashg`ulot -27 Yig’ma birlik chizmalarini chizish qoidalari. Yig’ma birlik chizmalarida soddalashtirish va shartliliklar

---

Amaliy mashg`ulot -27 
Yig’ma birlik chizmalarini chizish qoidalari. Yig’ma birlik chizmalarida soddalashtirish 
va shartliliklar. 
Bu bobda bitta detal emas, balki tarkibida bir necha detallar bulib, ular uzarobirikib biror ish 
bajaruvchi buyum kurinishiga kelishi umumiy kurinishi, ularning yigish chizmalarini tuzish va 
ularni xujjatlashtirish tugrisida suz yuritamiz.
Bunday buyumlarni ishlab chikarish uchun GOST 
2
-YU
2—68
ga muvofik konstruktorlik 
xujjatlari tuziladi. Bu xujjatlar loyixalash va ish xujjatla- riga bulinadi. Loyixalash xujjatlariga 
umumiy kurinishdagi chizma taallukli bulib, unda buyumlarning tuzilishi va ular tarkibiga 
kiruvchi kismlarning uzaro birikib xarakat kilish koidalari kabi ma’lumotlar beriladi. Bundan 
tashkari umumiy kurinish chizmalari buyumlardagi ayrim detallarning chizmalarini tuzishda 
asos Xisoblanadi. Ish xujjatlari buyicha buyumlar ishlab chikarilib, bular tarkibiga detallarning 
ish chizmalari, yigish chizmalari va spetsifikatsiyalar kira- di. Yigish^ chizmalariga 
spetsifikatsiya bilan birga buyumlar, yigish birliklarining chizmalari kirady. Yigish chizmalari 
buyumlar tarkibiga kiruvchi detallarning eskizlariga yoki ularning ish chizmalariga asosan 
tuziladi. Yigish chizmalari kuyidagi ma’lu- motlarga, chunonchi, yigish birligi chizmalarining 
tasvi- riga kerakli^ bulgan kurinishlarga, kirkimlar va kesimlarga, ulchamlar, xisoblash 
natijasida anik- 
langan ma’lumotlarga, texnikaviy talablarga, ajra- ladigan va ajralmaydigan 
birikma turlariga, buyum tarkibiga kiruvchi detallarning rakam belgilariga, buyumning asosiy 
vazifasiga, ishlash koidasiga konstruktiv tuzilishga, ulanish, urnatish, gabarit ulchamlar va 
boshka kerakli bulgan ma’lumotlarga ega bulishi kerak.
Oliy ukuv yurtlarida ukuvchilar amaliy mashgulot- larda yigma birliklar (uzellar) ning uziga 
karab yigish chizmalarini tuzadilar. Yigma birlik chizmalari- ni tuzishdan avval buyum bilan 
tanishib chikiladi, ya’ni uning vazifasi, detallarning uzaro birikish xsshatla- ri, ishlash usuli va 
detallarning tashki, ichki kiyofa- larining tuzilishi aniklanadi. Sungra buyum tarkibi- ga kiruvchi 
detallar bulaklarga ajratilib, ularning eskizlari tuziladi (374- shaklda eskiz tuzish tartibi 
kursatilgan). Detallarning eskizlariga muvofik yigish chizmalarini kuyidagi tartibda tuzish 
tavsiya etiladi:
1.
Kerakli bulgan tasvirlar soni belgilanadi.
2.
Buyumning gabarit ulchamlariga nisbatan format va masshtab tanlanadi.
3.
Uk va kontur chiziklari chiziladi.
4.
Kerakli bulgan kesim va kirkimlar beriladi.
5.
Ulcham chiziklari chiziladi, keyin gabarit ulcham- lari (uzunlik, balandlik, kenglik), 
biriktirish va urnatish ulchamlari kuyiladi.
6.
Buyum tarkibiga kiruvchi barcha detallarning tartib nomerlari belgilanadi.
7.
Chizmaning tugriligi tekshirib chikiladi.
Chizmaning asosiy yozuvi va uning spetsifikatsiyasi tulgaziladi. Sungra M markali 
kalam bilan chizggk- larning yugonligini saklagan xolda asosiy chiziklar ustidan yurgizib 
chikiladi. Yigish chizmalaridagi ayrim detallar GOST 2109
—73 ga muvofik shartliliklar va 
soddalashtirishlardan foydalanib chizilishi,^ ya’ni ularda faskalarni yumaloklangan joylarki, 
yunilgan kismlarni uyik va chikiklarinn, uymakorlik kism- larini va sterjen bilan teshiklar 
orasidagi bushlik- larni k^rsatish shart emas. Kopkok, gilof va chambaraklar xam 
kursatilmaydi. Sikuvchi vtulka detali ma’lum masofada kutarilgan xolda chizilishi mumkin 
(380-shakl). Yigish chizmalarida bajarilgan kirkim va kesimlarda shtrixovkalar yonma-yon 
turgan detallar uchun karama-karshi vaziyatda chiziladi. Ammo bir xil detallarning barcha 
kurinishlarida shtrixovka- ning yunalishlari saklanib koladi. Yigish chizmalaridagi xar bir 
detalning nomeri spetsifikatsiya bilan bir xil bulishi lozim. Detallarga kuyilgan tartib rakami 
tasvirda nukta bilan tugallab chikarilgan chizikni toncha kurinishda tasvirlab belgilanadi.
Birikuvchi detallar uchun tartib rakamini^ (bolt, gayka, shayba) umumiy bitta toncha 
chizigida kursatish mumkin. Detallardagi tartib rakamlarining rakam ulchamlari detalning 
chizmalaridagi rakam ulchamlari- dan bir-ikki barobar katta bulishi kerak. CHizmalarda- gi 

---

tartib rakamlari koidaga muvofik bir marta k^yilishi lozim.
Yigish chizmalariga kiruvchi barcha kismlar uchun spetsifikatsiya tuziladi, u yozuv xujjati 
bulib, aloxi- da A4 formatda asosiy yozuv bilan birga bajariladi. Bunda buyum tarkibiga 
kiruvchi barcha detallar, stan- 
dartli buyumlar va materiallar ma’lum ketma-ketlik bilan 
belgilanadi. Ukuv jarayonlarida spetsifikatsiya bilan yigma chizma bitta yoki aloxida (A
4
) 
formatlarda bajarilishi mumkin. 
_
Yigish chizmalari tarkibiga kiruvchi kuzgalmas va kuzgaluvchi birikmalarda 
buyumlarning zich epilishi, ya’ni par, gaz va suyukliklarni kopkok eki birikma lar orasidan 
tashkariga chikmasligi uchun zichlagich kurilmalar kullanadi. SHuni aytish kerakki, notugri 
tanlangan zichlagich detallarning ishkalanishi natijasida kizib, dstalning emirilishiga olib 
keladi. Bu esa detallarning mustax,kamligini kamaytiradi. Eng oddiy zichlagichlardan biri 
salnikli zichlagichdir. Yigish chizmalaridagi vtulka va shpindel orasidagi bushlikka kanop 
tola, jundan kilingai iplar, asbest, charm yoki rezinalardan kilingai xalkalar joy- lashtiriladi 
va ular salnik kopkogi yordamida sikiladi. Natijada tikma zichlashib, vtulka va shpindel 
sirtlariga epishib turadi (380- shakl).
Salnikli zichlagich kurilma- laridan bir nechtasining tuzilishlari tasvirlangan. 
CHizmalarda, salnik vtulkasi uyaga 2
—3 mm kiritilgan vaziyatda kutarib, gayka esa 
kopkokka rezbaning 
2
- 
-3
u.rami buyicha buralgan vaziyatda tasvirlanadi.
Suyuklik, gaz va parlarni utkazish yoki yopib kuyish maksadida, buyumlarda klapan 
bilan , shpindellarni birikmalaridan foydalaniladi (381-shakl, a, b, v,
g). Bunda klapanlar shpindellar uchiga kizdirib, simni kistirib (skoba shaklida) (381-
shakl, a, g) yoki shpindelni pastga karagan uchi rezbali vtulka klapan bilan maxkamlanadi 
(381-shakl, 
b). 
Mashinasozlik 
chizmachiligi dasturiga kura ukuvchi 
biror uzelni asliga karab, uning 
tarkibiga 
kiruvchi 
detallarning 
eskizla- rini yoki ish chizmalarini 
xamda shu chizmalar asosida yigish 
chizmasini bajarishi lozim. Lekin 
darslikdayigma birlikning (uzelning) 
aslini berish imkoniyati bulmasligi 
sababli 382- shaklda kursatilgan 
patron- ning aksonometrik tasvirini 
shartli ravishda asl nusxa deb faraz 
kilib, uning yigma chizmasini ortogonal proeksiyalarda tuzish mumkin. Uzelning fazoviy 
tasvi- riga karab fikran detallarni bir-birlaridan ajra- tish va ularning soni, nom^, materiallari 
va tartib rakamlari xamda standart detallar aniklanadi. GOST 2102
—68 ga muvofik yipna 
chizmaning spetsifika- siyasi tuziladi va detallarning uzaro birikish konuni- yatlari bilan 
tanishib 
chikiladi. 
Patron 
buyumlarda 
kvadrat 
shaklidagi teshiklar parma 
bilan 
uyish 
uchun 
kullanadigan maxsus uch 
tishli parmani maxkamlash 
uchun kullanadi. Uch tishli 
parmaning 
silindrsimon 
tomoni patrondagi vtulka / ga 
maxkamlanadi. Vtulka / esa 
stakan