Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

 
 
Қуёш календарлари жадвали 
Муаллифла
р 
Ҳар неча 
йилда
кабиса 
йилларинин
г қабул 
қилинганли
ги 
Йилнин
г 
узунлиг
и сутка 
ҳисобид
а 
Тропик 
йилдан 
фарқи 
Бир 
суткани 
ташкил 
қиладиг
ан 
йиллик 
миқдори 
Календа
рь номи 
Созиген 
4
/
1
25000
.
365
00780
,
0

128
Юлиан 
Л.Лилио 
400
/
97
24250
.
365
00030
,
0

3300
Григорий 

---

34 
Умар Хайём 
33
/
8
24242
.
365
00022
,
0

4500
Жалолий 
М. 
Миланкович 
900
/
218
24222
.
365
00002
,
0

40000
Янги 
Юлиан 
И. Медлер 
128
/
31
24219
.
365
00001
,
0

80000
- 
Қуёш календарлари аниқлигини А.А.Кавериннинг қуйидаги 
формуласи орқали текшириш мумкин: 
T
n
m
n
m
A




366
365
Бу ерда: 
А - Қуёш календаридаги бир йиллик хатонинг узунлиги 
Т - Тропик йилнинг узунлиги (365.24220) 
m - Календарь учун қабул қилинган даврийликдаги оддий 
йилнинг миқдори. 
n - Календар учун қабул қилинган даврийликдаги кабиса 
йилларининг миқдори. 
Қуйидаги формула орқали Юлиан календаридаги хатони 
аниқлаймиз: 
00780
,
0
24220
,
365
25
,
356
24220
,
365
4
1461
24220
,
365
1
3
1
366
3
365
2










x
x
A
Демак, Юлиан календари тропик йилдан 0,00780 сутка узун. 
Мазкур фарқ неча йилда бир суткани ташкил қилишини қуйидагича 
аниқлаймиз. 
205128
.
128
00780
.
0
:
1
:
1


A
 
Демак, Юлиан календаридаги хато 128 йилда бир суткани 
ташкил қилади. 
Ой календари.
 
Қуёш ҳаракатини кузатишдан кўра, Ой 
ҳаракатини кузатиш осонроқ. Шунинг учун Ой ҳаракатига асосланган 
вақт ўлчови Қуёш ҳаракатига асосланган вақт ўлчови йилидан 
аввалроқ қўллана бошлаган. Ойнинг кўриниш шакллари кун сайин 
ўзгариб туради. Қадимдан инсонлар Ойнинг кўриниши шаклларининг 
ўзгариб туришига қизиққанлар.
Ойнинг Ер атрофидаги ҳаракатланиши даврида Қуёшга 
нисбатан эгаллайдиган вазиятлари Ой фазалари дейилади. Ой ўзидан 
нур чиқармайди, уни Қуёш нури ёки Қуёш нурининг Ердан 
қайтаётган қисми ёритиши мумкин, шу туфайли Ойнинг фазода Қуёш 
ва Ерга нисбатан қандай ҳолатда туришига кўра, у Ердан қаралганда 
турли шаклда кўринади. Ҳар ойда Ой тахминан Ер билан Қуёш 

---

35 
орасидан ўтади, Ерга ўзининг қоронғи томони билан туради. Бунга 
астрономик 
янги ой
дейилади. Бир-икки кундан сўнг Қуёш ботгач, 
осмоннинг ғарбий қисмида Ой ингичка ўроқ шаклида кўринади, бу 
халқ тилида 
ҳилол
ёки 
янги ой
(визуал янги ой) дейилади. Бунда 
Ойнинг қолган қисмини Ер ўзининг кундузги ярим шаридан қайтган 
Қуёш нурлари билан хира кулранг равишда ёритиб туради. Етти 
кундан кейин Ердан Ой ва Қуёш томон йўналишлари орасидаги 
бурчак 90
0
га тенг бўлади, бунда у ярим «кулча» шаклида кўриниб, 
Ойнинг бу фазаси 
биринчи чорак 
дейилади. Тахминан 14-15 кунлик 
Ой Қуёшга қарама-қарши туриб, унинг Қуёш билан ёритилган ярим 
сфераси тўлалигича Ерга қарайди. Ойнинг бу фазаси 
тўлин ой
деб 
аталади. Бунда Ойни тўла ёруғ доира шаклида кўриш мумкин. 
Кейинги кунларда Ойнинг ғарбий томони «емирила бориб», 22-
суткада фақат қабариқ томони шарққа қараган ярим доира шаклида 
кўринади. Буни Ойнинг