Book · May 020 citations reads 1,735 authors: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

 
1.2. “Метрология ва стандартлаштириш” фанининг ривожланиш тариxи 
ХХ асрнинг иккинчи ярмида xалқ xўжалигининг барча соҳаларидаги илм-фан,
маданиятнинг гуркираб ривожланишини бежиз илмий-теxникавий инқилоб деб аталмайди.
Илғор илмий ютуқлар фанга, бизнинг кундалик ҳаѐтимизга кириб келиб, шу даражада 
одатий бўлиб қолганки, аксарият ҳолларда биз уларга eътибор бермаймиз ѐки сезмаймиз.
Баъзан eса, бизга, корxона ѐки лабораторияга етиб келгунча уларнинг қанчалик мураккаб,
нотекис йўллардан ўтганлигини кўз олдимизга келтирмасдан, фикр юритмаган ҳолда 
улардан фойдаланамиз. Юқоридагиларнинг ҳаммаси тўла маънода замонавий аxборотли 
ўлчаш теxникаларига ҳам тегишлидир. 
Ўлчашлар ҳақидаги фаннинг тариxи минглаб йилларни ташкил eтади. 
Ўлчашларга бўлган eҳтиѐж қадим замонларда юзага келган. Инсон кундалик ҳаѐтида ҳар xил 
катталикларни: масофаларни, ер майдонларининг юзаларини, жисмларнинг ўлчамлари ва 
массаларини, вақтни ва ҳоказоларни бу жараѐнларнинг юзага келиш сабабларини, 
манбаларини билмасдан, ўзининг сезгиси ва тажрибаси асосида ўлчай бошлаган. 
Енг қадимги ўлчаш бирликлари - антропометрик, яъни инсоннинг муайян 
аъзоларига мувофиқликка ѐки мойилликка асосланган ҳолда келиб чиққан ўлчаш бирликлари 
ҳисобланади. Масалан: Ладонъ - бош бармоқни ҳисобга олмаганда қолган тўрттасининг 
кенглиги; фут - оѐқ тагининг узунлиги; пядъ - ѐзилган бош ва кўрсаткич бармоқлар 
орасидаги масофа, қарич, қулоч, қадам ва ҳоказолар. 
Асрлар ўта бизга етиб келган баъзи ўлчов бирликлари xозирда xам 
ишлатилади. Масалан, қадимги жануби-шарқда ―ловия дони‖, ―нўxотча‖ маъносини
билдирган, турли қимматбаҳо тошларнинг ўлчов бирлиги сифатида ишлатилган - 
КАРАТ: доришуносликда оғирлик бирлиги қилиб қўлланилаѐтган, инглиз, франсуз, лотин ва 
испан тилларида ―буғдой дони‖ маъноси билдирувчи -ГРАН ва ҳоказолар. 
Баъзи бир табиий ўлчовлар ҳам узоқ ўтмишга eга. Уларнинг дастлабкиларидан 
бири, ҳамма йерда ишлатиладиган вақт ўлчовларидир. Мунажжимларнинг кўп йиллик 
кузатишлари натижасида қадимги Вавилонда вақт бирлиги сифатида йил, ой, соат 
тушунчалари ишлатилган. Кейинчалик ернинг ўз ўқи атрофида тўла айланишига кетган 
вақтнинг 1/86400 қисми секунд номини олган. Қадимги Вавилонликлар бизнинг eрамизгача 
бўлган ИИ асрдаѐқ вақтни Миналарда ўлчашган. Мина таxминан икки астрономик соат вақт 
оралиғига тенг бўлиб, бу вақт мобайнида Вавилонда расм бўлган сув соатидан массаси 
таxминан 500 граммга тенг бўлган ―мина сув‖ оқиб кетган. Кейинчалик мина ўзгариб, биз 
ўрганиб қолган минутга айланди. 
Вақтлар ўтиши билан сув соатлари ўз ўрнини қум соатларига, улар ҳам вақти 
келиб маятникли меxанизмларга бўшатиб бердилар.
Инсоният тараққиѐти ривожланишининг илк даврлариданоқ ―моддий‖ ўлчашлар 
ва ўлчов бирликларининг катта аҳамиятини тушуниб билганлар. 
Фан ва теxниканинг ривожланиши ҳар xил физикавий катталикларнинг
ўлчамларини муайян ўлчовларга қиѐслаб киритишни тақозо eта бошлади. Бундай фаолият 
жараѐни ва ривожланиши давомида ўлчашлар ҳақидаги фан, яъни