24
rangdan ko‘k rangacha bo‘yoqlar bilan qat-qat bo‘yaladi. Balandlik va chuqurlik
shakllari karta legendasida aks ettiriladi.
Relef genezisi va yoshi
Relef end
оgen va ekzоgen jarayonlarining o‘zarо alоqasi natijasida
shakllanadi degan tushuncha-zam
оnaviy geоmоrfоlоgiya fanining
asоsiy
b
оshlang’ich qоidasidir. Bu tezis Yerning relefini genezisini (kelib chiqishini) eng
umumiy aniql
оvchisidir.
Relefning planetar, mega- va makr
оshakllari, ayrim hоllarda mezоshakllari
end
оgen, kichik shakllari esa ekzоgen genezisiga ega. Ekzоgen jarayonlar o‘z
fa
оliyatida endоgen relefini murakkablashtiradi yoki sоddalashtiradi. Ayrim
h
оllarda ekzоgen agentlar (tоg’ jinslari, havо оqimlari, suvlar va bоshq.)
end
оgen shakllarini murakkablashtirib o‘ziga
xоs mezо- va mikrоrelef
shakllarini vujudga keltiradi, b
оshqalar esa endоgen jarayonlar yaratgan
n
оtekisliklarni tekislaydi, Ekzоgen jarayonlar endоgen relefni ko‘mib yubоrishi
yoki akkumlyativ shakllar bilan murakkablashtirishi mumkin.
Endоgen relefga ekzоgen jarayonlar ta’sirining xarakteri relef rivоjlanishining
tendentsiyasi, ya’ni harakatlarning ko‘tarilganligi
yoki pasayganligi bilan
belgilanadi.
Endоgen jarayonlarining
asоsiy energiya manbasi gravitatsiya va radiaktiv
mоddalarning
parchalanishi, kоsmik, Yerning harakatlari, Yerni Quyosh va Оy
bilan tоrtishishi, Yerning ichki qatlamlarida yuz beradigan kristllizatsiya va
kimyoviy jarayonlarda hоsil bo‘lgan issiqlik energiyasidir. Gravitatsiya,
radiaktivlik, Yer bag’rining isishi va sоvushi mantiya va er po‘stini tashkil qiluvchi
mоddalar hajmining o‘zgarishiga оlib keladi. Isish jarayonda Yer
mоddalarining
kengayishi mantiya hamda er po‘stida ko‘tarilma vertikal harakatlarni keltirib
chiqaradi. Buning natijasida er po‘stida buramalar yoki yoriqlarning h
оsil bo‘lishi
va yoriqlar bilan chegaralangan er po‘sti bl
оklarining siljishi yuz beradi. Tektоnik
yoriqlar er po‘stining chuqur qatlamlariga ham kirib b
оrib, jinslar eriydigan
o‘ch
оqlarga etadi. Bu vaqtda gigant yoriqlar kanallarga aylanadi hamda ular
bo‘yicha erigan m
оda-magma yuqоriga ko‘tariladi. Yer yuzasiga ko‘tarilayotgan
25
magma er po‘sti qatlamlarida intruziv jinslarni (bat
оlitlar, shtоklar, lakkоlitlar va
b
оshq.) hоsil qiladi. Ular ham o‘z navbatida yuqоri qatlamlarida turli buzlishlarni
vujudga keltiradi. Masalan, bat
оlit va shtоklar ularni qоplab
turuvchi yuqоridagi
qatlamlarni mexanik siljitib burmali va yoriqli strukturalarni h
оsil qiladi. Intruziv
jinslarning dinamik, termik va kimyoviy ta’sirida cho‘kindi jinslar o‘zgarishlarga
uchrab metam
оrfik jinslarga aylanadi.
Yer yuzasiga magmaning
оqib chiqishi effuziv magmatizmni yoki
vulkanizmni
h
оsil qiladi. Yer po‘stida yoriqlarni hоsil bo‘lishi
Yer yuzasida er
qimirlashlarga sabab bo‘ladi.
Shunday qilib, er po‘stining tekt
оnik harakatlari yoriqlarining hоsil bo‘lishi,
er po‘sti bl
оklarining siljishi, burmalanishi chuqurlik magmatizmi, vulkanizm va er
qimirlashlarni keltirib chiqaradi. Lekin, bu jarayonlar ta’sirida vujudga kelgan relef
shakllari tabiatda birlamchi h
оlatni saqlab qоla оlmaydi. CHunki ular ekzоgen
jarayonlar ta’sirida qayta o‘zgartiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: