Samarqand davlat universiteti sh. Q. Yuldashev, D. Q. Usmanova, L. N. Xalikova

O‘z-o‘zini tekshirish savollari 
 
1.
O’zbekistonda reklamaning ahamiyati va meyoriy asoslari 
nimadan iborat? 
2.
Reklama faoliyatini rivojlanish tarixi haqida so’zlab bering? 
3.
SEO reklama (Search Engine Optimization) mohiyatini ochib 
bering? 
4.
Kontekstli reclama mohiyatini ochib bering? 
5.
Ijtimoiy tarmoqlardagi reclama mohiyatini ochib bering? 
6.
Mediyali reclama mohiyatini ochib bering? 
7.
Product placement mohiyatini ochib bering? 
8.
SEO internet reclama mohiyatini ochib bering? 
9.
Internet reklama servislari nimadan iborat? 
Bob 10. Elektron tijorat va Internet-tijorat: tashkiliy va iqtisodiy 
modellari
10.1. "Elektron tijorat" va Internetning raqobat muhitini shakllantirishga 
ta'siri. 
10.2. Tashkiliy va iqtisodiy modellar (B2B, B2C, C2C). 
10.3. Xalqaro elektron tijorat tahlili. 
10.1 "Elektron tijorat" ning ta'siri va internetda 
raqobatbardoshlikning shakllanishi 
"Elektron biznes" sohasidagi munosabatlarni o'rganadigan ko'plab 
olimlar elektron tijorati raqobatning stimulyatori deb atashadi va 
Internetning tarmoq ichidagi raqobatning rivojlanishiga ta'sir qilishi 
mumkin bo'lgan 10 ta xususiyatlarini aniqladilar. Ular orasida 
vositachilik texnologiyasi, ko'p qirralilik, "katta tarmoq afzalliklari", 
yetkazib berish kanali, vaqt regulyatori, axborot assimetriyasini yo'q 
qilish, cheksiz ishlab chiqarish quvvati, past narx standarti, kreativ 
qiruvchi va tranzaktsion xarajatlarni kamaytirish kabi tushunchalar 
mavjud. 
Internet kabi vositachilik texnologiyasi Bank kreditorlar va qarz 
oluvchilar uchun vositachi bo'lib xizmat qilgani kabi Internet ham turli 
xil operatsiyalarga qiziqqan turli tomonlar uchun uchrashuv joyi va 
tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchi va mijoz o'rtasida "vositachi" 
bo'lib xizmat qilishi mumkin. Vositachi sifatida Internetning o'ziga xos 
xususiyati 
bu 
foydalanish 
narxining 
pastligi, 
massivligi, 
bu 
tranzaktsiyalar narxining pasayishiga olib keladi va shuning uchun 

---

110 
oxirgi foydalanuvchi uchun katta foyda keltiradi. Ko'p qirrali bozorga 
ta'sir ko'rsatadigan Internetning yana bir xususiyati bu uning ko'p 
qirraliligidir. Dunyoning istalgan nuqtasidan potentsial xaridorlarga 
xaridorlar va sotuvchilar o'rtasidagi geografik masofani qisqartiradigan 
va bitimlar vaqtini tartibga soluvchi ma'lumotlarga kirish imkoniyatini 
berish xalqaro raqobatni rag'batlantiradi. Masalan, hindistonlik dasturchi 
endi yapon kompaniyasida ishlash uchun Yaponiyaga borishi shart emas 
va o'zbek kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar 
to'g'risidagi ma'lumotlarni barcha mamlakatlarning har qanday potentsial 
xaridorlari ko'rishlari mumkin. Raqobatchilarning ma'lumotlariga onlayn 
kirish imkoniyati mavjud bo'lib, tovar va xizmatlar ishlab 
chiqaruvchilari bozorda raqobatbardosh bo'lib qolish uchun ularni ishlab 
chiqarish tannarxini doimiy ravishda pasaytirib turishadi. "Katta 
tarmoqning afzalliklari" Kompyuter texnologiyalari rivojlanishi bilan 
iqtisodchilar tushuntirish uchun "tarmoq tashqi" tushunchasidan tobora 
ko'proq ma'lum tovar va xizmatlarning mashhurligi fenomeni sifatida 
foydalanmoqdalar Eng oddiy misol - telefon. Agar telefon egalari juda 
oz bo'lsa, ularning ishlashidan olinadigan foyda ham juda past bo`ladi. 
Ammo qancha ko'p bo'lsa, telefon tarmog'idan ko'proq foyda keltiriladi. 
Shunday qilib, foydalanuvchilarning tarmog'i kengayib borishi bilan 
telefonning foydali darajasi yuqori bo'ladi. Internet ham shunga o'xshash 
xususiyatni namoyish etadi. Internetdan foydalanuvchilarning ko'payishi 
xaridorlar va sotuvchilar uchun elektron operatsiyalarni amalga oshirish 
imkoniyatlarini kengayishiga olib keladi va shu bilan Internetni tijorat 
subyekttlari uchun jozibador qiladi. Yyetkazib berish kanali Internet 
ma'lum tovar turlari uchun muqobil yetkazib berish kanaliga aylandi. Bu 
asosan axborot xizmatlariga - yangiliklar, dasturiy ta'minot, biznes 
ma'lumotlari, musiqa, video, aviachiptalar va boshqalarga tegishli. 
Ushbu xizmatlarning an'anaviy provayderlari muqobil "elektron" 
provayderlarning qattiq raqobatiga duch kelishadi. Masalan, onlayn 
nashrlar gazetalarning jiddiy raqibidir. Bu an'anaviy sotuvchilarni 
xaridorlarni jalb qilish yoki saqlashning yangi usullarini izlashga majbur 
qiladi. Internetning ushbu xususiyati ma'lum tovar va xizmatlar 
bozoridagi raqobatga ta'sir qiluvchi asosiy omillardan biridir.
Vaqt regulyatori Internetning yana bir xususiyati bu vaqtni tartibga 
solish qobiliyatidir. Agar tijorat subyektti boshqa mamlakatda ishlab 
chiqarilgan ma'lum bir mahsulotning xususiyatlari bilan tanishishi kerak 
bo'lsa, u buni tez-tez amalga oshirishi mumkin. Shunday qilib, Internet 
ma'lumot olish uchun zarur bo'lgan vaqtni qisqartirishi mumkin. Shu 

---

111 
bilan birga, Internet vaqtni "uzaytirishi" mumkin. Aytaylik, potentsial 
xaridor 12-00 dan 15-00 gacha bo'lgan kim oshdi savdosida ishtirok eta 
olmaydi. Elektron tijoratdan foydalangan holda, savdogar o'z 
mahsulotlarini 24 soat davomida Internetda namoyish qilishi mumkin. 
Xaridor o'zi uchun qulay vaqtda o'z taklifini Internetda ham ko'rsatishi 
mumkin. Vaqtdan oqilona foydalanish tijorat subyekttlarining o'zaro 
samarali raqobatlashishiga imkon beradi, bu esa oxirgi foydalanuvchi 
uchun qo'shimcha imtiyozlar yaratadi. 
Ma'lumki, axborot assimetriyasini yo'q qiluvchi ma'lumotlarning 
assimetrik hajmi nomukammal raqobat belgilaridan biridir. Biror tomon 
mahsulot haqida boshqasiga nisbatan qanchalik ko'p bilsa, bozordagi 
adolatsiz raqobat uchun shuncha ko'p shartlar mavjud. Internet katta 
miqdordagi 
ma'lumotlarga 
teng 
huquqni 
ochib berib, ushbu 
assimetriyani yo'q qiluvchi turidir, bu kompaniyalarga raqobatchilar 
haqida ma'lumot etishmasligi tufayli emas, balki mahsulotning haqiqiy 
afzalliklari tufayli raqobatlashishga imkon beradi. mahsulotlar yoki 
ularning mahsuloti to'g'risida to'liq bo'lmagan ma'lumotlar. Internetning 
ushbu xususiyati, bozor ishtirokchilarining axborot yukini tenglashtirish 
orqali, unda raqobatning rivojlanishiga hissa qo'shadi. 
Cheksiz ishlab chiqarish quvvati Internetning yana bir muhim 
xususiyati uning deyarli cheksiz imkoniyatidir. Ushbu mulkning ta'siri, 
ayniqsa, onlayn-do'konlarda kuchli bo`ladi. Bitta xaridorga xizmat 
ko'rsatadigan tizimni yaratib, onlayn-chakana sotuvchilar undan bir 
vaqtning o'zida millionlab mijozlarga xarajatlarni sezilarli darajada 
oshirmasdan xizmat qilishlari mumkin. Bu shuni anglatadiki, 
kompaniyalar o'z mahsulotlarini ko'plab mijozlarga kichik narxga 
sotishlari mumkin. Internetning ushbu xususiyati tufayli elektron 
do'konlar mijozlar sonini ko'paytirish uchun o'zlarining savdo tarmog'ini 
kengaytirishga, xizmat ko'rsatuvchi xodimlar sonini ko'paytirishga va 

---

112 
hokazolarga duch keladigan an'anaviy do'konlar bilan muvaffaqiyatli 
raqobatlasha oladilar. Biroq, arzon narxlardagi standart Internetning 
barcha xususiyatlariga qaramay, kompaniyalar elektron tijoratni amalga 
oshirish standartlarini qabul qilmasdan, ulardan raqobatbardoshlikni 
oshirish uchun foydalana olmaydilar. Ushbu standartlarni qabul qilish 
asosan ikki omil: veb-sahifalarni ishlab chiqish va ularga kirish uchun 
yagona 
standart 
va 
muqobil 
elektron 
tarmoqlarga 
nisbatan 
foydalanishning arzonligi tufayli keng tarqaldi. Standartni ishlab chiqish 
xarajatlarining katta qismi AQSh Mudofaa vazirligi tomonidan so'rib 
olinib, Internet arzon narxlardagi standartga aylandi.
"Creative Destroyer" Internetning yana bir o'ziga xos xususiyati 
uning bozorga kirishidagi to'siqlarni "buzish" qobiliyatidir. Masalan, 
bosma bozorni olaylik. O'tgan yillar davomida nashriyotlar bosmaxona 
uskunalarini sotib olish, brend nomini yaratish, o'z mahsulotlarini 
tarqatish 
kanallarini 
yaratish 
orqali 
o'zlarining 
pozitsiyalarini 
mustahkamladilar. Internet bir zumda bozorni o'zgartirib, an'anaviy 
noshirlarning afzalliklarini yo'q qildi va ko'plab raqobatchilar uchun 
bozorni ochadi. Ularga matbaa uskunalarini sotib olishning hojati yo'q, 
chunki ma'lumot elektron shaklda taqdim etilishi mumkin. Axborotni 
Internet orqali yetkazib berish mumkin. Tarqatish tarmog'ini yaratishga 
hojat yo'q. Bu ko'plab o'zgargan bozorlarning birgina misolidir. Eski 
afzalliklarni "yo'q qilish" orqali Internet kompaniyalarni iste'molchilarni 
jalb qilishning yangi usullarini yaratishga yoki "yaratishga" majbur 
qiladi. Shunday qilib, "ijodkor qirg'inchi" kompaniyalarni doimo 
yangiliklarga undaydi. Raqobat nuqtai nazaridan innovatsiya uning 
asosiy bo'g'inlaridan biridir. Bitimlar narxini pasaytirish Iste'molchi va 
sotuvchi o'rtasida har qanday bitimni (bitimni) amalga oshirish ma'lum 
xarajatlarni talab qiladi. Bitim qiymati sotuvchilarni va xaridorlarni 
izlash, mahsulot haqida ma'lumot to'plash, muzokaralar, shartnomalarni 
tayyorlash va amalga oshirish, yetkazib berish uchun transport 
xarajatlari va boshqalarni o'z ichiga oladi. Internetning ko'p qirraliligi, 
axborot assimetriyasini pasaytirish qobiliyati va arzon narx standarti 
xaridor va sotuvchilarga tranzaksiya xarajatlarini kamaytirishga imkon 
beradi. Axborotning doimiy mavjudligi tufayli mahsulot va ishlab 
chiqaruvchini qidirish narxi kamayadi. Muzokaralar xarajatlari ham 
kamayadi, chunki shartnomalarni tayyorlash joyiga tashrifisiz elektron 
tarmoq orqali amalga oshiriladi. Geografik uzoqlik bilan bog'liq 
xarajatlarni kamaytirish kuchli xalqaro raqobatni keltirib chiqaradi. 

---

113