Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё технология институти

Ялпи ички маҳсулотнинг таркиби ва математик модели. 
Макромоделлаш - иқтисодий тадқиқотларда, миллий иқтисод тармоқларини таҳлил 
қилишда математик усулларни қўлланишидир. Бунда иқтисодий тизим бир бутун объект 
тарзида кўриб чиқилади. 
Моделлаш натижасида миллий иқтисодиётни ривожлантиришнинг оптимал 
суръатлари топилади. Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни моделлашда миллий 
иқтисодиёт тармоқларининг иқтисодий юксалишини баланслаш ва янада яхшилаш 
вазифаси қўйилади. Бунда оптимал моделлар эмас, балки балансли моделлар ишлатилади. 
Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнини моделлашни икки жиҳатдан 
кўриб чиқиши мумкин: 
а) моддий бойликларнинг натурал шакли жиҳатдан; 
б) моддий бойликларни қиймат шакли жиҳатдан. 
Ижтимоий маҳсулотни такрор ишлаб чиқариш натурал моддий шаклда ва қиймат 
ёки пул шаклида амалга оширилади. 
Моделлаш жараёнида ижтимоий маҳсулотнинг натурал (буюм) шакли муҳим 
аҳамиятга эга. 
Ижтимоий маҳсулот натурал - моддий жиҳатдан ишлаб чиқарилган меҳнат 
буюмлари, меҳнат воситалари ва истеъмол буюмлари мажмуасини ўз ичига олади. Қиймат 
жиҳатдан эса истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситалари қийматини, янгидан вужудга 
келтирилган маҳсулотларнинг ўзи учун сарф қилинган меҳнат натижасида ишлаб 
чиқарилган қисмининг қийматини, янгидан вужудга келтирилган маҳсулотнинг жамият 
учун сарфланган меҳнат натижасида ишлаб чиқарилган қисмининг қийматини ўз ичига 
олади. Ижтимоий ялпи маҳсулот натурал структураси жиҳатдан оралиқ маҳсулот, ялпи 
капитал маблағлар ва ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган истеъмол маблағлар 
фондига ажратилади. 
Оралиқ маҳсулот умумий маҳсулотнинг бир қисми бўлиб, жорий ишлаб чиқариш 
ҳаражатларини қоплашга мўлжаллангандир. 

---

Ялпи капитал маблағлар - умумий маҳсулотнинг ишлаб чиқариш жараёнида 
сарфланган меҳнат куроллари ўрнини қоплашга мўлжалланган қисмидир. 
Ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган истеъмол фонди - умумий маҳсулотнинг 
истеъмол буюмларидан иборат қисмидир. Ялпи ижтимоий маҳсулот натурал 
структурасини математик ифодаси қуйидагича бўлади: 
Бу ерда 
X
t
 
- 
t
-давр ичида хосил қилинган ялпи ижтимоий маҳсулот; 
П
t
- оралиқ маҳсулот миқдори; 
K
t
- ялпи капитал маблағлар; 
C
t
-ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган истеъмол фонди. 
Ижтимоий ялпи маҳсулотнинг математик моделини тузиш учун «фарқ оператори» ва
«сурилиш оператори» деган тушунчалардан ифодаланилади. 
Математикада оператор деб 
Х
тўпламига қарашли ўзгарувчи элементига 
Y 
тўпламидан маълум 
y 
элемент мос келишини аниқлайдиган қонун (қоида) га айтилади. 
Фарқ оператори 

функциянинг ўтган давридаги қиймати билан ҳозирги даврдаги 
қиймати ўртасидаги фарққа тенг: 
Фарқ оператори қуйидаги формула бўйича топилади: 
Сурилиш оператори 
Е
функциянинг ўтган даврдаги қиймати билан ҳозирги қиймати 
ўртасидаги нисбатга тенг. 
Бу операторлар чизиқли бўлганлигидан уларга суперпозиция принципи қўлланиши 
мумкин: 
ёки 
. 
Фарқ операторини маҳсулотнинг қўшимча кўпайиш суръати орқали, cуриш 
операторини эса кўпайиш суръати 

t
орқали ифодалаш мумкин. Кўпайиш суръати билан 
қўшимча кўпайиш суръати ўртасидаги фарқ 1 га тенг: 

=E-1 
Бунинг исботи 
, яъни 

=E-1. 
Ўсиш суръати қуйидаги формула ёрдамида топилади: 
Қўшимча ўсиш суръатини топиш формуласи