J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

Fyuchers shartnomalari –
kelajakdagi ma’lum bir sanada, oldindan kelishilgan 
narx bo’yicha, aniq miqdordagi mahsulotlar (bazis aktivlar)ni tomonlar tomonidan sotish 
yoki sotib olish majburiyatini belgilovchi standartlashgan birja bitimlaridir.
Fyuchers shartnomasini tovarlarni haqiqatda etkazib berishni nazarda tutkasligi 
ham mumkin. Jahon amaliyotida fyuchers shartnomalari bo’yicha haqiqatda tovarlarni 
tomonlar o’rtasida o’zaro ayirboshlash jami fyuchers bitimlarining atigi 5%ni tashkil 
etadi. Birjalarning hisob palatalari orqali fyuchers shartnomalarini hech bir shartlarsiz 
amalga oshirilishini, bajarilishini ta’minlash ularning yuqori likvidli moliyaviy aktivlarga 
aylantirgan.
Jahon birjalarida 60 tadan ko’p turli tovarlar fyuchers shartnomalari orqali savdo 
qilinadi. Ushbu mahsulotlarni shartli ravishda 4 guruhga bo’lish mumkin, ya’ni birichi 
qishloq xo’jalik va metall mahsulotlari, ikkinchi qimmatli qog’ozlar (asosan 
obligatsiyalar), uchinchi xorijiy valyutalar hamda to’rtinchi guruhi birja indekslariga 
bazisida tuziladigan fyucherslar.

---

165 
Optsion shartnomalari –
shartnomaviy qimmatli qog’oz bo’lib, uni sotib olgan 
xaridor optsion bazasidagi aktivlarni oldindan belgilangan narx bo’yicha muayyan 
muddat davomida optsionni sotuvchisiga sotish (put) yoki sotuvchisidan sotib olish (koll) 
huquqiga optsionni sotuvchisiga oldingan to’langan haq (mukofot yoki premiya) evaziga 
ega bo’ladi, shuningdek optsionni sotuvchisi esa, xaridor tomonidan unga to’langan haq 
evaziga xaridorning optsionda belgilangan shartlarini bajarishga majbur bo’ladi.
Jahon bozorida optsionlarning belgilangan muddatida ijro etish bo’yicha ikki ya’ni 
amerika va evropacha turi keng tarqalgan. Amerikacha optsionda optsion belgilangan 
muddat davomida ixtiyoriy kunda ijro etilishi mumkin. Evropacha optsion oldindan aniq 
belgilangan kun yoki sanada ijro etiladi.
Odatda, optsion shartnomalari beshta turli guruhga mansub tovarlar bilan tuziladi. 
Birinchi – valyuta, ikkinchi – qimmatli qog’ozlar, uchinchi – foiz stavkalar (bank krediti 
va depoziti bo’yicha), to’rtinchi – birja indekslari, beshinchi guruh – hosila moliyaviy 
vositalar.
Foiz stavkasi asosida tuzilgan optsionlar mazkur turdagi optsion xaridoriga foiz 
stavkalarini aniq belgilangan darajasidan pasayib yoki ko’tarilib ketmasligini 
kafolatlaydi.