O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

g 'arbga, О ‘rta O siyoga qilgan sayohati va xunnlar to ‘g ‘risida qim m atli
та ’lumotlar berilgan.
“ C h jan S yan n in g h ay o t ta sv iri”
Er. avv. II-I a srla rd a y ash agan say o h a tch i va d a v la t a rb ob i
C hjan Syan faoliyati tasviri.
Im p erato r Udi d av rid a S y an y u an (er. avv. 1 4 0 -135 yillar) b o sh q a ru v i
117

---

y illarida u (C hjan S y a n ) im perator s o q ch ilig id a xizm at qildi. Bu vaqtda 
asir xu n n lar yuech ji qabilasi y o 'lb o s h c h is in i y enganlari, uning kalla 
suyagidan ichim lik idishni yasaganlarini h ik o y a qildilar. Q o c h ib ketgan 
y ueehjilar x u n n la rd a n o ‘ch olishni istar edilar, lekin ularda hujum 
qilish uchun ittifoqchilar y o ‘q edi. Shu v a q td a Xan sulolasi imperatori 
xunnlarni y o 'q qilishga tavyorlandi va bu t o 'g 'r i s i d a bilib qolib “ Men 
(yuechji) bilan aloqa q ilm o q c h im a n , lekin ularga y o 'l xu n n lar orqali 
o 't a d i ” dedi. Kim elchi b o 'lis h i m u m k in lig in i izlav b oshladilar (C h jan ) 
Syan so q ch ilar zobiti sifatida yuechji q abilasiga, Tani u ru g 'ig a tegishli 
qul G anfu bilan b orishga istak bildirdi.
U lar birga!ikda Shensi provinsiyasidan chiq d ilar va t o 'g ' r i xunn- 
larga tushdilar. X u n n la r ularni ushlab old ilar va o ' z y o 'lb o s h c h ila rig a
kuzatdilar. Y o 'lb o s h c h i “ Yuchejilar m e n d a n shim olda yashaydilar, 
xanlar ularga elchi y u b o ris h g a q an d a y j u r ’at qiladilar? M en seni 
X an im peratoridan kechishingni istaym an. Sen m en g a b o 'y sin ish n i 
istaysanm i?” dedi. U (C h jan ) Syanni o ' z oldida qoldirdi. (C hjan) Syan 
xunnlarda o 'n yil y a sh a d i, y o 'lb o s h c h i u n g a xotin berdi, u ayoldan 
o ' g ' i l k o 'rd i. Lekin (C h jan ) Syan h a m m a vaqt X an im peratorining 
elchilik hassasini saqladi, uni y o 'q o tm a d i. U xunn yerlarini g 'a r b id a
yashadi va o 'z i bilan y u b o rilg a n la r bilan qochdi.
Bir necha o 'n kun ular g 'arb g a yuechji qabilalari tomon qochdilar va 
Dovonga keldilar. U yerda Xan boyliklari to 'g 'risid a ilgari eshitgan edilar 
va ular bilan aloqa o 'm a tm o q c h i edilar, lekin qila olmadilar. Ular (Chjan) 
Syanga xursand bo'ldilar va u nima istashini so'radilar. U Xan imperatori 
tomonidan elchi qilib yuechji qabilasiga jo'natilgani, y o 'ld a xunnlar bosib 
olgani va keyin ozod bo'lgani to'g'risida ularga hikoya qildi...
U lar tarjim o n n i (C h jan ) Syanni k a n sz y u y qabilasida kuzatib 
borishga yubordilar. K a n s z y u y uni katta y u ech ji qabilasiga jo 'n a td ila r. 
Lekin katta yuechji h o k im i x u n n la r to m o n id a n o 'ld irilg a n edi, taxtga 
uning vorisi chiqdi, u dasya qabilasini b o 'y s u n d ird i va ular ustidan 
podsholik qildi. Yerlar ho sild o r edi, u o z -o z qaroqchilik qildi, liuzur- 
halovat va tin ch lik k a intildi. shu sababli. uzoq X itovdan uzoqlashdi 
va x u n n lard an q a so s olish niyatini u m u m a n unutdi. S hunday qilib, 
y uechjilardan en g m u h im ig a erisha olm ay, (C h ja n ) Syan D asyaga bordi 
va u y e r d a b i r y i l d a n k o 'p r o q qoldi. O rq a g a Syan qabilasi mulklari orqali
118

---

qaytishni o 'y la b , u N anshan orqali yurdi va y a n a x u n n la r tom o n id an
ushlab olinib, u ularda b i r y ild a n ortiqroq qoldi.
Bu vaqtda xunnlar yoMboshchisi oMdi, m a m la k a td a o la - g ‘o vur 
ko'tarildi va (C hjan) Syan xu n n q ab ilasid an boMgan xotini v a Tani 
u rug‘dan qul bilan qochdi. (C h ja n ) Syan q a y tg an id an s o ‘ng, im perator 
unga a m a ld o r unvoni, Tani urugMdan boMgan qu lg a elchining xizm at- 
chisi unvonini berdi. (Chjan) Syan q a t ’iy m arham atli va sodiq odam
edi. B archa v arvarlar uni yaxshi k o ‘rdilar. Tani urugMdan boMgan qul 
varvar edi va m o h ir o ‘quzar edi. OgMr v aq tlard a u qush va hayvonlarni 
ov qildi, o ‘q otib ozuqa topdi.
(C h jan ) Syan sayohatga j o ‘naganda, u bilan y u z d a n k o ‘proq 
odam ketdi, o ‘n uch yildan keyin faqat ikki kishi qaytdi. (C h jan ) Syan 
D ovonda katta yuechji lar, D asy a d a , k a n s z y u y la rd a boMdi, v a bundan 
tashqari h ikoyalardan u la r n in g y o n id a y a n a besh yoki olti katta davlatlar 
borligini bildi. U im peratorga bu barcha y e rla r t o 'g 'r i s i d a va yerd a bor 
narsalar to 'g 'r i s i d a , g 'a rb iy oMkada n im a eshitgan boMsa ham m asini 
hikoya qildi.
(C h ja n ) Syan aytdi: “ M e n D a sy a d a boMganimda, u y e rd a uzun 
b o ‘gMnlari bilan bam b u k d an hassalarni va S hudan keltirilgan nozik 
surpni k o ‘r d im '’. M en s o ‘radim : “ ularni q ayerdan o ld in g iz ” ? va dasiya- 
lik odam m e n g a “ bizning sa v d o g a rla rim iz ularni sotib olish uchun 
Shendu m a m la k a tig a boradilar. S h en d u m am lakati D asy ad an bir necha 
m ing li ja n u b i-s h a rq d a turadi, u la rd a o 'tr o q y ashash odat. J o y la r ham
Dasyadagidek: pastlik, nam v a j u d a issiq. Xalq yerd a fillarda j a n g qiladi. 
Bu davlat d e n g iz y a q in id a j o y l a s h g a n ” dedi. (M en), (C h ja n ) Syan D asy a 
Xitoydan j a n u b i - g 'a r b d a o ‘n ikki m in g li turadi, Shen d u m am lak ati esa
D asyadan bir necha m in g li ja n u b i- s h a r q d a turadi. U y e rd a S h en d u
tovarlar bor, d em ak Shen d u uzoq em as. Bu safar m en D a sy a g a syan 
qabilasi orqali bordim , bu xafvli. Syan bizni k o ‘ra o lm a y d i va ulardan 
ozgina s h im o lro q d a men x u n n la r to m o n id an u sh lab olingan edim . Shu 
orqali yoM t o ‘g ‘riroq va q a ro q c h ila r y o ' q ” .
Im p e ra to r eshitdiki, D o v o n , D asya, Ansi kabi sh u n d ay k atta 
m am lak atlard a k o 'p g in a q i m m a tb a h o b u y u m la r bor, o d a m la r u y e r d a
o 'tro q h a y o t kechiradilar, u la rn in g odatlari xitoyliklarga o 'x s h a s h , 
lekin q o 's h in zaif, ular Xitoy boyligini qadrlaydilar. U bildiki, ulardan
119

---

sh im o ld a s h u n d a y qab ilalar katta yuech ji va k a n s y u y jangchilari 
kuchli. S h u n in g uchun, u sulolaga foyda keltirish uchun, ularga so v g 'a
y u b o ris h g a q aro r qildi. Va sh u n d a ularni uru sh siz b o 'y s in d iris h m um kin 
boMadi. U yerlari o ‘n m in g kilom etrga kengayishi, u ning shon-shuhrati 
turli x a lq la r orasida tarqalishi t o 'g 'r i s i d a o 'y la d i va (C h ja n ) S yanning 
s o 'z la r ig a q u v o n c h bilan ishondi. Shu orqali y o 'l tezroq boMgani uchun. 
u a y g 'o q c h ila r n i bir necha y o 'l l a r bilan y u b o rish g a buyruq berdi.
U lar m an , syu, si va bo qabilalari orqali yurdilar, lekin faqat bir yoki 
ikki m in g li y o 'l bosib o'tdilar. Kim sh im o lg a y urgan b o 'ls a , y o 'ln i di va 
syu qabilalari to 'sd ilar; kim j a n u b g a y urgan boMsa suy va k u n m in y o 'ln i 
to's dilar. K u n m in kabi qab ilalar h u k m d o rs iz yashaydilar, qaroqchilik 
qilishni y ax sh i k o 'r a d ila r va tez-tez oMdiradilar. Lekin ulardan m ing 
lidan k o 'p r o q g 'a r b d a fillarda y u rilad ig an m a m la k a t m avjudligini, u 
D y a n y u e deb atalishini, Shu savdogarlari b a ’zida u yerd a tovarlar bilan 
o 'tis h n i eshitdilar.
Im p e ra to r ilgari ham D yan m a m la k a ti bilan D asy ag a y o 'l topish 
uchun alo q a o 'rn a tish n i bosh lag an edi. D astlab, u elchilarni ja n u b i- 
g 'a r b g a I qabilasi orqali y u b o ris h g a qaro r qildi, lekin katta xarajatlardan 
keyin, bu niyatidan qaytdi. (C h jan ) Syan D asya bilan aloqa o 'rn a tish
m u m k in lig in i hikoya qilganda, u ja n u d i - g 'a r b d a I qabilasi bilan 
y an g id an ish olib bordi.
(C h ja n ) Syan harbiy kom issar, bosib olingan m a m la k a tla r bosh- 
q an iv ch isi vakolati m a rta b a sid a lash k arb o sh ig a h am k o rlik qilishga 
j o 'n a d i . X u n n la rg a zarba beriIdi. (C h ja n ) Syan o ' t va suvli jo y larn i 
bilar edi, shu sababli y etish m o v c h ilik b o 'lm a d i. (C h ja n ) S y a n g a B ovan 
knyazi unvoni berildi. Bu Yuanshu (er. avv. 123 y ) b o sh q aru v in in g
oltinchi yilida y u z berdi. B undan keyingi, ikkinchi yilda (C h jan ) Syan 
saroy q o 'riq c h ila ri b o sh lig 'i sifatida Li G u an bilan birga y u ris h g a chiqdi. 
Y ubeypinda ular x unnlarga h ujum qildilar. Lekin x u n n la r lashkarboshi 
Lini q u rsh a b oldi, q o 's h in katta y o 'q o tis h la r g a uchradi va (C h jan ) Syan 
o 'lim h u k m in i kuta boshladi. Jazo uchun uni odd iy o d a m g a tushirdilar, 
o 's h a yil en g kuchli lashkarboshi x u n n la rn i S him oliy ch e g a ra d a tor-m or 
qildi. B ir necha m ing kishini y o 'q qilib, u Tyanshangacha bordi. O 's h a
kuzda x u n n la r yoMboshchisi X unya o ' z xalqini olib keldi va Xitoyga 
bo'y sindi. X unnlar Szinchendan ... Y anzegacha y o 'q b o'ldi. Boshida
120

---

xunnlardan elchilar tez-tez keldi, keyin esa y anada siyrak ikki yildan 
keyin Xitoy q o 'sh in i xunnlar voMboshchisini sahro shim oliga haydadi.
Im p e ra to r bir n e c h a m arta C hjan S y an d an D asya kabi m am la- 
katlar t o 'g 'r i s i d a s o 'r a b surishtirdi. U k n y az unvonini y o ‘qotganda, 
u h ikoya qildi: m en x u n n la rd a y a s h a g a n im d a , usun qabilalarining 
K u n m o nomli knyazi t o 'g 'r i s i d a g i hikoyalarni eshitdim . U ning otasi 
N a n d o u m a Tyanshan va D u n x u an o r a lig 'id a katta yueehji qabilasi bilan 
birga yash ad i. Katta y u e c h jila r usunlarga hujum qildilar, N a n d o u m a n i 
o 'ld ir d ila r va unin g yeiiarini bosib oldilar. U n in g xalqi xun n larg a 
q ochib keldi. Buszyu m artabasidagi va Lin knyazi m ansabidagi am akisi 
yangi t u g ‘ilgan K u n m o n i olib ketdi va u bilan birga c h o 'lg a qochdi.
Bir kuni u o z u q a to p ish g a ketdi va q aytib k elganda ona b o ‘ri 
K u n m o n i sut e m iz a y o tg a n in i, q a r g ‘a ular y o n id a tu m s h u g ‘ida g o ‘sht 
bilan u chayotganini k o ‘rdi. U buni m o 'jiz a d e b qabul qildi va bola 
bilan xun n larg a bordi. X u n n la r y o 'lb o s h c h is i bolani yaxshi k o ‘rib qoldi 
va uni tarbiyaladi. K u n m o u l g 'a y g a n d a , y o 'lb o s h c h i otasining xalqini 
unga berdi va uni q o ‘shinga y o 'lb o s h c h ilik qilish uchun yubordi. 
K u n m o bir necha m a ro ta b a g ‘alaba!arga erishdi. Bu v a q td a xu n n lar tor- 
m o r qilgan katta y u e c h jila r sh im o ld a se qabilasiga hujum qildilar. Se 
u zo q q a j a n u b g a ketdilar, y u e c h jila r esa ularn in g y erlariga o ‘rnashdilar. 
K u n m o kuchli b o 'l g a n d a x u n n la r y o 'lb o s h c h is id a n otasi uchun qasos 
olishga ruxsat so 'ra d i. U katta yuechjilarga g ‘arbdan hujum qildi. Ular 
y a n a ketdilar va D asya y e rla rig a k o ‘chib bordilar. K u n m o ularning 
xalqini boshqara boshladi va j a n g c h ila r g a dam berish uchun u yerda 
qoldi. Bu vaq td a y o 'l b o s h c h i v a fo t etdi va K u n m o x u n n la rg a boshqa 
x iz m a t qilishni x o h lam ad i. X u n n la r u n g a qarshi askarlarini yubordilar, 
lekin ular uni y e n g g a o lm a d ila r va uning ilohiy k u c h ig a y ana kuchli 
is honib qaytib ketdilar.
H o z irx a n q o 'sh in i xunn lar y o'lboshchisini y a n a bostirdi, K u n m o y e ri 
b o ‘sh yotibdi. Varvarlar ona yuitini yaxshi k o ‘radi, shu bilan birga xan 
buyumlarini istaydi. Haqiqatan shunday vaqtda Usun qabilalariga m o 'l- 
k o 'l s o v g ‘alar yuborish kerak, ularni sharqda eski jo y la rig a k o ‘chishga 
tortish va K u n m o n in g ukasiga xotinlikka malikani yuborish kerak.
S h u n d a u xan iniperatori h o k im iy atig a b o ‘ysinishi kerak boMadi. 
B u x u n n la rd a o ' n g qoMni ch o p ish n i bildiradi. A g a r biz usunlar bilan
121

---

birlashsak, sh u n d a g ‘arbda tashqi xiroj to 'lo v c h ila r sifatida D a sy a kabi 
shunday davlatlarni tortamiz.
Im p erato r (C h ja n ) S y a n n in g hisoblarini t o ‘g ‘ri deb tan oldi v a uni 
saroy q o ‘m ondoni m an sa b ig a k o ‘tardi. U nga 300 ta o dam , har biriga bir 
ju ftd a n ot, 10 m in g la b sigir va q o ‘y berdi, s o v g ‘aga oltin va bir necha 
m ing boMakgacha g azlam alar, 10 m ingdan k o 'p r o q tem ir yubordi.
U (C hjan) S y a n g a elchi y o rd am ch isi u nvonida alohida elchilik 
xususiyatli y o rd a m c h ila r berdi, boMinish m u m k in boMishi va ularni 
boshqa m a m lak atlarg a y u b o rish uchun.
Ular usunlarga kelgach, (Chjan) Syan ularga imperator farmonini 
taqdim qildi, lekin ulardan qaror ola bilm adi... shunda u yordamchilari 
bilan ajraldi va ularni Dovonga kanszyularga Yuechji va Dasyaga yubordi.
U su n lar ularni kuzatdilar va yoMni ko'rsatdilar. (C h jan ) Syan 
usunlardan elchi bilan birga va bir necha o 'n l a b odamlar, otlar bilan, 
Xitoyni k o 'r s in la r va u ning qudrati va ulkan hududini bilishlari uchun 
im perator tash ak k u r uchun orq ag a qaytdi. (C h ja n ) Syanga b u yuk a rbob 
unvoni taqdim qilindi. B i r y i l d a n k o ‘proq v a q t o ‘tgach, u vafot qildi.
B iry ild a n k o ‘proq vaqt o'tdi. Ular y uborgan yordam chilar Dasya va 
boshqa m anilakatlar bilan aloqani o ‘rnatdilar va u yerdan k o ‘p o d am lar 
bilan qaytdilar. Va shunda shim oli-sharqiy m anilakatlar Xan imperiyasi 
bilan aloqa boshladilar. Lekin ularga y o 'ln i (C hjan) Syan ochdi. Keyin 
barcha elchilar k nyaz Bovan martabasi bilan nomlandilar, chunki u 
boshqa qabila mam lakatlari ishonchi garovi e d i...
“Yuya x r o n i k a s r ’ da X u an x e balandligi ikki yarim m in g lidati 
k o ‘proq 
K unlun t o g ‘idan oq ib keladi d e b aytiladi. Bu t o g ‘ ortidan 
g o ‘yoki navbat bilan qu y o sh va to g ‘ bizga yorugMik berib yashirinadi. 
Chjan Syan D a sy a g a elchi boMib borganda, u d aryo bosh ig ach a yetdi, 
lekin Kunlun d e b n o m la n g a n t o g ‘ni u k o ‘rdim i? Sh u n in g uchun 
“ Rivoyatlar k ito b i” da aytilgan t o ‘qqiz viloyat. togMar, d a ry o la r 
(haqiqatga) yaqin, “Yuya x ro n ik a si” va “TogMar kitobi” da uydirmalar.