O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Telepin hujjati
Telepin er.avv. XVI asrda Xett davlatini m u s ta h k a m la s h d a m uhim
o ‘rin tutgan hukm dor. U taxt vorisligi yan g i tartibini jo riy qildi, 
xalq y i g bini Pankusni avvalgi m avqeini tikladi, q o n u n la r jo r iy qildi. 
H ujjat er.avv. XVI asrda tu zilgan, lekin bizg ach a yangi Xett davri 
n u sx asid a yetib kelgan. T elepinning hujjati p an k u s xalq y ig 'in ig a
qaratilgan. H ujjatning birinchi q ism id a X ett davlati tashkil topishi, Xett 
p o d s h o la rin in g yurishlari tasvirlanadi, ikkinchi q ism id a qonunchilik 
y o ‘l-y o ‘riqlari bayon qilinadi.
(1 §) Tabarna Telepin, b u y u k po d sh o s h u n d a y (aytadi). Ilgari Tabarna 
b uy u k po d sh o b o ‘lgan edi. Va (s h u n d a ) unin g o ‘g 'illari, u ning aka- 
ukalari, u ning (qayinlari) va u ning askarlari birg alik d al t o ‘planishdi.
(2§) Va m a m la k a t kichkina edi. U q an d a y y u rish g a borm asin, 
d u s h m a n la r m a m lak atin i kuchli q o ‘llari bilan b o ‘ysindirdi.
(3§) Va u m a m lak atn i talon-taroj qildi, va m a m l a k a t l a r ... va 
dengizni u larning chegaralari qildi, u n in g har bir o ‘g ‘ ii qan d ay d ir 
m a m la k a tla rd an keldi.
(4§) X u p isn a shaharlari, T u v a p u v a shaharlari, N en assau shahar- 
lari, L a n d a shaharlari, Sallara shaharlari, Lusna shaharlari va ular 
m am alak atlarn i b o sh q ard ilar va katta sh ah arlar bor e d i...
(5§) Keyin X attusiiik2 p o d sh o boMdi va unin g oqil o ‘gillari, uning 
aka-ukalari, u ning qayin ukalari, uning u r u g ‘i od am lari va u ning 
askarlari birga t o ‘plandilar. U qaysi y u rish g a borm asin, bu d u sh m a n la r 
m am lakatini kuchli q o ‘li bilan tiz ch o 'k tird i.
(6§) Va u m am lak atn i v ayron qildi, v a m a m la k a tin i... va dengizni 
ularning chegaralari qildi. U y u rish d a n qaytib kelganda, unin g har bir 
o ‘g ‘li q ay sid ir m a m lak atlard an keldi, u n in g qoMida katta shaharlar 
biriashgan edi. (?).
(7§) K n y a z la rn in g qul lari ajralib ketdilar (sodiq b o 'lm a d ila r), 
ularning uylarini y o ‘q qila b o sh la d ila r va o ‘z x o ‘ja y in la rig a qarshi 
birlashib, ularn in g qonini t o ‘ka boshladilar.
82

---

(8§) Mursili X attusiga podsholik taxtiga o ‘tirganda uning o'g illari 
uning aka-ukalari, uning u ru g ‘i odam lari va askarlari birga t o ‘plandilar. Va 
dushm anlar mam lakatini kuchli qoMi bilan birlashtirdi v a m a m la k a tla r... 
dengiz ularning chegaralarini dengiz qildi.
(9§) Va u X alpu shahriga bordi. X alp u sliahrini u v ayron qildi 
va qul harbiy asirlarni (va) X alpu shahri m ulkini u Xattusi shah rig a 
keltirdi. Keyin esa u Bobil shahriga bordi va u Bobil sliahrini v ayron 
qildi va xurritlarga u z a rb a berdi va q ullar harbiy asirlar va Bobil shahri 
m ol-m ulkini Xattusi shahrida saqladi.
(10§) Xantili o fto b a c h i3 edi. Mursilini singlisi Xarapsili, u n in g
xotini edi.
( H § )
.Va S id an ta Xantili bilan fitna uyushtirdi va u l a r y o v u z [ish] 
ni sodir etdilar va M u rsu lin i oldilar. U lar qon t o ‘kdilar.
(12§) [Va X an ] tili q o ‘rq d i...
(18§) Va X antili keksaydi 
x u d o boMishga tayyorlandi, (oMdi) 
Sidanta X an tilin in g o ‘g ‘li Pisenini unin g o 'g illari bilan birga o 'ld ird i 
va birinchi fuqarolari (am aldorlari)ni u oMdirdi.
(19§) Va Sidanta pod sh o lik g a o ‘tirdi lekin m a ’budlar Piseni q o n i4 
uchun [ o ‘ch olish]ga tashna boMdilar va ular unga Sidantega uni o ‘z 
o ‘g ‘li A m m u n a n i d u s h m a n qildilar va u Sidanteni o ‘z otasini oMdirdi.
(20§). Va A i n m u n a p o d sh o lik k a o 'tird i. L ekin m a b u d la r unin g
otasi qoni ( o ‘ch olish) u ch u n tashna boMdilar va uning qoMida ular 
uni ( o ‘zini) o m o n -e s o n qilmadilar, don, k o ‘kat, uzum zorlar, qoram ol, 
q o ‘ylar...
(21 §) M a m la k a tla r esa u bilan yovlashdilar: s h a h a r... G a lm iy a
shahri, A d a n iy a shahri m am lak ati, Arsavili shahri, Salapi shaharlari, 
Porduvati shaharlari, A xxuli shaharlari. Va (uning) q o 's h in i q a n d a y
yurishga 
b o rm a sin , 
ular 
m untazam
m uvaffaqiyatsiz 
qaytdilar. 
Va q achonki A m m u n a xudo boMganda (olganda), o ‘sha kunlari 
Surm eshedilar ustidan b o sh liq 5, o ‘z ining u ru g ‘ idan (bir kishini) - o ‘z 
o ‘g ‘li Taxarvallini, oltin nayza odam ini yash irin ch a yubordi va u Titi 
u ru g ‘ini uning o ‘g ‘illari (bilan birga ) oMdirdi.
(22§) Va u Taruxsa, choparni yubordi, va u Xantilini u ning 
o ‘g ‘illari (bilan birga) oMdirdi. Va X ussiya p o d sholigiga o ‘tirdi. T elepin 
esa Istapariyani u n in g katta opasini (xotin) qilgan edi. X u ssiy a ularni
83

---

oMdirmoqchi edi, lekin (bu) ish m a ’lum boMib qoldi va Telepin ularni 
h ay d a b yubordi.
(23§) U n in g (X u ssiy a n in g ) aka-ukalari beshta edi va u (Telepin) 
ularga uy qurdi. (Va’s h u n d a y dedi:) “M ay li ular uylariga borsin va ular 
(yashasin) va ular y e b ichsin” [Telepin] ularga hech qan d ay y o m o n lik
qilm aydi. Va m en d o im o (sh u n d a y ) deym an: “ U la r m e n g a y o m o n lik
qiladilar, m en esa ularga y o m o n lik [ q ilm a y m a n ]” .
(24§) M en Telepin, o ‘z o ta m n in g taxtiga o 'tir g a n im d a X assu v u
s h ah rig a yurish qildim va X assu v u shahrini v ay ro n qildim. Va o 's h in im
S itsilipeda b o ‘ Idi va Sitsilipeda j a n g yuz berdi.
(25§) M en po d sh o L avatsantiya shahriga k e lg an im d a, L axxu m e n g a
d u sh m a n edi v a L avatsantiyani q o ‘z g ‘o lo n g a chaqirdi, lekin x u d o lar 
uni m e n in g qoMimga berdilar. Va birinchi (bosh) nazoratchi m inglab 
k ishilar u s tid a n ... K a ru v u ,... ustidan nazoratchi, Inara ofto b ach ilar 
ustidan nazoratchi lar, Killa v a T a rx u m im m a ; Tsinvaseli va x abarchilar 
ustidan nazoratchi Lelli k o ‘pchilik. L ekin ular y a sh irin c h a T an u v u g a 
x ab arch i yubor[dilar].
(26§) M en po d sh o b ilm adim ..[X u] tsiya v a uni a k a -u k a la ri...
M en p o d sh o eshitdim , Tanuvu, Taxarvaili va Taruxsuni olib 
keldiiar va у ig‘in (p an k u s) ularni oMim j a z o s id a hukm qilishni ta k lif 
qildi. M e n p o d sh o esa “ n im a uchun ular oMsinlar? M ayli ularning 
k o ‘zini y u m s in la r ” ( k o ‘zlariga mil tortish deb tu sh u n ish m u m k in ). Va 
m en ularni o z o d qildim ]. M en ularni deh q o n q ildim , m e n ularning o ‘ng 
biqinidan qurolni y e c h d im va ularga b o ‘y u n tu ru q berdim .
(27§) Va katta oilan in g (p o d sh o u r u g ‘i)q o n i va katta o ila ( q o n i o s h i b )
ketdi6 k o 'p a y d i. Va Istapariya m alika vafot etdi. Q a y ta (h a m d a A m m u n a , 
p o d s h o o 'g M i ( o ‘ Idi). Va x u d o n in g odam lari (b ash o ratch ilar) (sh u n d ay ) 
g a p ira boshladilar: “ Qara! “ Xattusi shah rid a qon k o ‘p a y m o q d a . Va men 
T elepin, X attu sid a k engash (tuliya)7 chaqirdim . S hu v a q td an bo sh lab
Xattusi shah rid a (katta) oilani o ‘g ‘liga hech kim y o v u z lik qilm aydi va 
unga (qarshi) hech kim x a n ja r y a la n g ‘och[lainaydi].
(28§) Va po d sh o etib birinchi s h a x z o d a - p o d s h o n in g o ‘gMi 
q o ‘yiladi. A g a r birinchi sh ax zo d a boMmasa, sh u n d a ikkinchi o ‘rin 
b o ‘y ic h a o ‘g ‘il po d sh o boMsin. Voris - p o d s h o n in g o ‘g ‘li boMmasa, 
s h u n d a p o d sh o n in g qizi birinchi, uning uchun uyga kiradigan kuyovni 
olsinlar v a u po d sh o boMadi.
84

---

(29§) Shu vaq td an boshlab kim m e n d a n keyin po d sh o b o ‘lsa, 
(shunda) uning aka-ukalari, o ' g ‘illari, unin g qayinlari, uning qon- 
dosh qarindoshlari (u n in g u r u g ‘i o d am lari) va u n in g askarlari birga 
to 'p lanadilar. Va sen ( b o “lg‘usi p o dsho) kelasan va d u sh m a n la r 
tnam lakatini kuchli q o ‘ ling bilan b o ‘y sindirasan, lekin sen sh u n d ay
dema: .M en ja z o s iz q o ‘y ib y u b o r a m a n ”, (ag ard a) biroq sen hech 
nimani k ech irm ay san , a m a ld a esa siqib q o ‘yasan. U r u g ‘dan hech kimni 
o'ld irm a. Bu y ax sh ilik k a (olib) borm aydi.
(30§) Va kim keyin po d sh o b o ‘lsa, va (ag ard a u) aka-ukasi (yoki) 
opa-singlisiga y o v u z lik (qilishga) urinsa, sh u n d a siz uning u ch u n
yaqin (p an k u s) boMing v a unga t o ‘g ‘ri ayting! “ bu xun ishi” (M ixxat 
laxtachaga qara: ilgari X attusi shahrida qon t o ‘kish k o ‘paydi: va sh u n d a 
m a ’budlar p o d sh o u r u g ‘ idan o ldilar ( o ‘ch oldilar).
(31 §) Q aysi (p o d sh o ) o ‘z aka-ukalari va opa-singillariga nisbatan 
yonionlik qilsa. (u) po d sh o lik boshi bilan j a v o b beradi. S hunda sud 
yig'ini (tuliya)ni chaqiring. A g a r unin g ishi (aybi isbotlansa) b o ‘lsa, 
boshi bilan ay b in y uvsin. Tsuri, Tanuve, Taxarvaili, T aruxsuga o ‘xsh ash
yashirin oldirm asinlar. U n in g uyi, xotini, o ‘g ‘illariga y o m o n lik
(|ilmasinlar. A g a rd a sh a h z o d a ayb qilib q o ‘ysa, o ‘z boshi bilan j a v o b
hcrsin. U n in g u y ig a va unin g o ‘g ‘ illariga y o m o n lik qilm asinlar. Q aysi 
(odam) uchun sh a h z o d a la r halok b o ‘lsa, uyi, dalasi, u zum zorlari, 
umborlari, qullari, qoram o llari, q o ‘ylarini ( y o ‘q qilish) kerak em as.
(32§) Endi a g a r sh a h z o d a q a n d a y d ir ayb qilib q o ‘ysa, u o ‘z boshi 
hilan ja v o b bersin. U n in g uyi, o ‘g ‘liga y o m o n lik q i l m a n g . ( 0 ‘ch olish) 
■«liahzodaning boshi (yoki) mulkini berish m a ’qul em as. K im k i bu 
vovuz ishlarni qilsa, x o h uylar otasi, saroy o ‘g ‘illari ustidan boshliq, 
iiieshedilar ustidan boshliq yoki bosh ch a sh e n o se ts b o ‘la d i m i ..., ular 
shahzodalar uylarini olishga tashna boMadilar, va [shuning uchun] ular 
nyladilar: “ Bu sh a h a r m eniki boMsin” va ular shahardagi b o sh liq q a 
i|iushi ig 'v o qiladilar.
(33§) Endi, shu kun d an boshlab X attusi shahrida saroy o ‘g ‘illari, 
iillin yu rakbardorlar. c hashniklar, stolniklar, nonvoylar, choparlar, m in g
•Inin boshliqlari- bu ishni oldindan biling. Tanuva, Taxarvaili (va Taruxsa 
*i/ning o ld in g izd a belgi boMsin: “ keyin, q ach o n kim d ir y o v u z lik qilsa, 
uy otasi yoki saroy o ‘g ‘illari b o s h lig ‘i, bosh sharobdor, bosh m e sh e d i,
85

---

m in g dala boshliqlari ustidan b o s h ... boMsa, siz esa- u n in g /ic h u n - yiqin 
(pankus), (uni) ush lan g va o 'z in g iz g a (sud u ch u n ) ko'tai;(ng.
(49§) X u n ishi shunday8. A g ar kim ningdir oMimida k im d ir aybdor. 
shunda s o ‘z xun egasida. A g ar u “M ayli u o ‘lsin deb avtsa. a ybdor oMishi 
kerak.”A g a r 
11
“M ayli u (toMov) bersin” deb aytsa, shunda u ehson berishi 
kerak. Lekin p o d shoga hech qanday murojaat boMmasligi kerak.
(50§) X attusi shah rid a sehrgarlik bilan b o g 'liq b archa ishlardan 
m arosim poklanishi qiling.
Kim (p o d sh o ) u urugMda sehrgarlik sirlarini biIsa, siz o ‘shani 
(p o d sh o u r u g ‘ ini) u s h la n g va po d sh o darvozalari oldiga keltiring. Kim 
uni olib k elm asa, (u bilan) qu y id ag ilar y u z beradi: u n in g u ch u n va uyi 
uchun y o v u z lik boMadi. T elepinning bir ja d v a li tugadi.