O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

1. uchinchi - er. avv. 171-167yillar.
2. Huslul Gasiatlar yoshyengil qurollangan jangchilar, qo ‘shinni birinchi
chizig ‘ini tashkil qilganlar.
i.princepeslar - birinchilar, asosiylar.
4. Nayza - drotik.
5. lokt - J-lokt-0,5 met/:
6. iber - Ispaniyada yushagan qadimiy qabila
7. lager - qarorgoh.
8. plefra - taxminan 30. 83 m ga teng yunon о ‘tchovi.
Хрестоматия no истории древнего мира. М., 1991. 214-217 стр
299

---

Vegetiy. H a r b i y ish n i q i s q a c h a b a y o n i
II 
kitob. 1-boh. H arbiy k u c h la r... uch q ism g a boMinadi: otliqlar, 
p iy o d a la r v a flot. O tliq lar qism i qan o tlar deb ataladi, chunki u l a r q a n o t-
larga o 'x s h a b , u va boshqa to m o n d a n j a n g o v a r safni t o ‘sib turadi. ... 
B o sh q a turdagi legionar deb ataladigan o tliqlarning turi bor, c hunki ular 
legion tarkibiga kiradi. Flot ham ikki turdan tuzilgan: bir xil k em alar 
liburnlar, boshqalari kruser lar deb ataladi.
1. S u v o riy lar bilan tekisliklar h im o y a qilinadi. Flot bilan d engizlar 
yo k i daryolar, p iy o d alar bilan tepaliklar, shaharlar, tekis va darasim on 
jo ylar. S hundan tushunarliki, davlatga h a m m a j o y d a yaroqli boMishi 
m u m k in boMgan piy o d alar k o 'p r o q kerak; va bu askarlarning katta 
qism i kam
x a ra ja tla r bilan 
saqlanishi m u m k in . “ Q o ‘sh in ” 
nomi 
o ‘zining asosiy 
m a sh g 'u lo tla ri, aynan m ashqlai^dan oldi. 
Qaysiki 
u n im a uchun bu n o m n i olganini hech q ac h o n unutm asligi uchun. 
P iyodalarning o ‘zi ikki turga boMingan:
1. Y ordam chi qismlar. 2. Legionlar.
Y o r d a m c h i . q is m la r ittifoqchilik va sh a rtn o m a m u n o sa b a tla rid a
boMgan q abilalardan yuboriladi; Rim ja s o r a ti esa, h a m m a v a q t o ‘z 
kuchini doiniiy legionlarda k o lrsatar edi. “ L e g io n ’' atam asi eligere5 
(“tanlab o lish ” ) s o ‘zidan kelib chiqadi, 
bu s o ‘zni o ‘zi 
askarlarni 
tanlab o la d ig an lard an sadoqat va harakat qilishni talab qiladi. O d atd a 
y o rd a m c h i q ism la r b o 'y i c h a kam sonli k o ‘ngilli askarlar, legionlarga 
ancha k o ‘proq olinadi.
5. 
S h u n d ay qilib, jasoratli, j is m o n iy kuchi bilan ajralib turgan yosh 
askarlarni sin ch ik lab tan lab olib, bu yerg a h a r kunlik m ashqlarni, t o ‘rt 
yoki un d an k o ‘proq oy d a v o m id a q o ‘shib, b izn in g baxtli, y e n g ilm a s
h u k m d o rim iz buyrugM va rahbarligi b o ‘y ic h a legion tashkil etiladi. 
Q ach o n a sk a rla rn in g
terisiga o 'c h ir ib boM maydigan (kuy d irilg an ) 
nuqta6 b e lgilangandan keyin, askarlar r o ‘y x a tg a kiritiladilar va keyin 
odatda ularni qa sa m ichishga m ajb u r qiladilar, bu harbiy qasam deb 
ataladi ... A s k a rla r im p erato r n im a b u yursa, shuni sidqidildan qilam an, 
hech q achon harbiy xizm atni tashlab k e tm a y m a n , Rim davlati uchun 
oMimdan q a y tm a y m a n deb qasam ichadilar.
2 
... Endi m en , legionlar va y o rd a m c h i q ism lar o ‘rtasidagi farq, 
m e n in g fikrim ga q andayligini bayon q ila m a n . Y ordam chi q ism la r
300

---

turli jo y d a n turli m iq d o rd a kelib. u ru sh g a borganda, bir-birlari bilan 
o 'r g a n is h bilan ham , tanishlik bilan ham , m alak a bilan ham , ular o ‘ zaro 
b o ‘g ‘lanm aganlar. U larda j a n g qilish usullari 
har xil, ular qurolni 
har xil ishlatadilar7. Va albatta. ja n g g a c h a bir-birovlaridan kuchli farq 
qilganlar, g ‘a lab ag a sekin keladilar. N ih o y a t y u rish lard a barcha as­
karlar bir ishora va b uyruq b o 'y ic h a harakat qilishi va saflanishi 
ju d a m u h im , kim ilgari buni birgalikda va birdek qilm agan b o 'ls a , 
bu buyruqlami birdaniga bajarishlari mum kin emas. Lekin, bu qismlar 
ham, agar ularni deyarli har kun turli mashqlar bilan bir yil davomida, 
o ‘zlarini 
mustahkamlashga m ajbur qilsalar, k o 'p foyda keltirishlari 
m umkin. Yordamchi qismlar ham m a vaqt legionlarga 
yengil qurol- 
langanlar sifatida, jan g o v ar safga 
qo'shilar edilar. Jang vaqtida aso- 
siy yordam dan k o ‘ra, qo'llab-quvvatlashga xizmat qilar edilar. Legion 
esa, o ‘zining o g 'ir qurollangan kogortalari bo'lgan prinsiplar, gastatlar, 
triarilar, antesignanlar8 va yengil qurollangan piyodalar qismlari bo'lgan, 
kalta nayza otuvchilar, tosh otuvchilar, balistariylar, o'zlarining tarkibiga 
kiritilgan legionlar otliqlarga ega bo'lib, birxil ko'rsatmalarga birdamlikda 
rioya qilib va lagerni mustahkamlab, jan g o v ar safga tizilib, ja n g olib 
borib, barcha munosabatlarda yaxlit bo'lib, hech qanday tashqi yordam ga 
muhtoj bo'lniasdan, bunday legion odatda har qanday dushm an olomonini 
yengishi m um kin ... 4. Barcha tarixchilarda topish m umkin, har bir konsul 
dushm anga qarshi yurish qilganda, ular k o 'p sonli bo'lgan taqdirlarida 
ham, ittifoqchilaming yordam chi qismlari qo'shim chalari bilan faqat 
ikki legionga qo'm o n d o n lik qilganlar. Ularning o'rgatilganligi, o'z iga 
ishonchi shunday ediki, har qanday urush uchun ikkita legion to 'la yetarli 
deb hisoblanar edi. Shu sababli, men qadimgi legionni tuzilishini harbiy 
qonunlar normalariga k o 'ra bayon qilaman.
6. 
Bilish kerak, bir legionda o 'n kogorta b o 'lis h i lozim. Lekin b irin­
chi kogorta harbiylarni soni bilan, qadr-qim m ati bilan, b oshqalardan 
ustun turadi. U o 'z ig a kelib chiqishi va maMumoti b o 'y i c h a tanlan- 
gan 
yerlarni kiritadi. U burgutni oladi: bu Rim q o 's h in in i bosh 
b a y ro g 'id ir, bir vaqtni o 'z i d a butun legionning b a y r o g 'i hisoblanadi. U 
im peratorlarni tasv irig a e ’tiqod qiladi, bo sh q ach a aytganda, ilohiy va 
haqiqiy bayroqlar. Bu k o g o rta sovut kiygan 1150 piyodalar, 132 otliqga 
ega b o 'lib , “ m in g b o sh ila r k o g o rta si” deb ataladi, u legio n n in g boshi
301

---

hisoblanadi, un d an q a c h o n j a n g boshlansa, front qurila boshlanadi. 
Ikkinchi kogorta 555 p iyoda, 66 otliqlardan tashkil topib, “ besh yuzlar 
k o g o rta si” deb ataladi. Bu o ‘n kogorta bilan 
s h u n d a y tarzda 6100 
piyodalar, 730 otliqlarga e g a boMgan butun legion yigMladi. Shunday 
qilib, bir le gionda 
a sk ar soni kam boMishi m u m k in emas: Agarda 
m ingtalik faqat bir k o g o rta em as, qolganlarini ham yigMshga buyruq 
berilsa, b a ’zida k o ‘p sonli ham boMadi.
7. 
L egionni q a d im d a n tashkil etilishini bayon etib, endi men asl 
xizm at q a y d n o m a la rin i qoMlab, askar-prinsiplarni, ularni haqiqiy 
aytilishi “ prin sip iy larn i” u n v o n va m artabalarini k o ‘rsatam an. Katta 
harbiy tribun m u q a d d a s k o 'r s a t m a kuchi bilan, im peratorni xohishi 
bilan tayinlanadi. K ich ik tribun o ‘z nu fu zig a k o 'p yillik xizm ati bilan 
erishadi9. B u r g u t d o r l a r d e b b u r g u t n i l0k o ‘taradiganlar. O psion adoptare" 
(k‘o ‘gMl qilib o lish ” ) f e ’lidan aytilgan, chu n k i ag ar ularni boshliqlari 
kasal boMib qolsa, ular o ‘gMl qilib olingan va o ‘rinbosarlar sifatida, 
od atd a o ‘ziga u m u m iy rahbarlikni qabul qiladi. B ay ro q d o rlar deb, 
bayroqni olib y u ra d ig a n la r aytiladi. Tesserarilar deb, a sk ar chodirlari 
b o 'y i c h a tesserlarni x a b a r q ila d ig a n la r aytiladi; te sse r deb, boshliqning 
buyruqlari aytiladi. U n in g kuchi bilan q o ‘shin q a n d a y d ir ishga yoki 
u ru s h g a c h iq a d i. K a m p e g e n la r yo k i a n t e s ig n a n la r d e b a y tilis h ig a sabab, 
ularni kuchi va botirligi bilan p la s 12da harbiy o ‘quvi yaxshilanadi. 
R a z m e tc h ik la r 13 deb, o ld in d a borib lager u ch u n j o y tayyorlaydiganlar 
aytilgan. B enefisiariylar deb, tribunlarni ularga m o y illig i14 tufayli 
yuqori k o ‘tarilganlari uchun aytiladi.
L ibrariylar k ito b g a 15 askarlarga berilishi kerak boMgan ratsionalni 
kitoblarga (libri) kiritadilar. B u r g ‘uchilar, g o rn c h ila r 
b u rg ‘u yoki 
bukilgan mis asboblari va shoxlarda ovozlari bilan surnay chaladiganlar, 
j a n g bosh lan g an id an
x a b a r beradilar. Q o ‘shinda d u p ly a rla r16 ikki 
p ay o k oladiganlar; sim p ly arlar- faqat bir p a y o k oladiganlar. M ensorlar 
- l a g e r d a fu tlar17 b o 'y ic h a j o y oMchaydigan yo k i shaharlarda turish 
uch u n kvartira topadiganlar. Ikki zanjir taq u v c h ila r boMar edilar. Q o 'y -
m a oltin zanjir ja s o r a t uchun m uk o fo t edi; kim unga erishgan boMsa. 
ten g payok, seskviplyarlar-bir yarim ulush olar edilar. Keyin nom zod- 
duplyarlar, n o m z o d -sim p ly a rla r; bular h a m m a si im tiyozlar bilan 
m u k o fo tla n a d ila r18 prinsipallar. Q o lg an lar x iz m a tc h ila r 19 deb ataladilar.
302

---

chunki ular (u m u m iy ) x iz m a t m ajburiyatlarini bajaradilar.
8.Q ad im g i odat b elgilangan edi, legionning birinchi m a n ip u l20dan 
birinchi darajadagi sen tu rio n 21 (primi pili) oldinga chiqarilib. nafaqat 
burgut boshida turar edi, y a n a t o ‘rt senturionga: birinchi qatordagi 
4 0 0 askarga 
q o 'm o n d o n lik qilar edi. U butun legion b o s h lig ‘ i 
sifatida tegishli 
hurm at va im tiyoz olar edi. K eyin gastatlarning 
birinchi (se nturionni) ikkinchi q ato rd a ikki senturiy: 200 askarga 
q o ‘m o n d o n lik qilar edi ... (prinsiplar) birinchi kogortasi senturioni bir 
yarim senturiyga yoki 150 askarga q o 'm o n d o n lik qilar edi. U n in g ishi 
legionda barcha ishlarni tartibga solish edi. Shu n g a teng gastatlarning 
ikkinchi senturioni bir yarim senturiyga, 150 odamni boshqarar edi. 
Triarilarning birinchi senturioni y u z askarga rahbarlik qilar edi. Birinchi 
kogortani o 'n senturiysiga 5 ordinariylar 
rahbarlik qilar edi. Ular 
q adim da katta imtiyoz va katta hurm at bilan taqdirlanar edilar, shuning 
uchun, legiondagi boshqa jan g c h ila r ishga jon-jahdi bilan har qanday 
m eh n at va sadoqat bilan shunday m ukofotga erishishga harakat qilar 
edilar. A lohida senturiyga ega senturionlar ham bor edi. . ..H a r o ‘n askar 
b oshiga q o ‘yilgan o 'n b o s h ila r bor edi. Endi ular chodir b o 'y ic h a katta 
deb ataladilar. Ikkinchi kogorta 5 senturionga ega edi; teng ravishda 
uchinchi va to'rtinchi toki o 'ninchigacha. Legionda ham m asi bo'lib, 
55 senturion bor edi. Im peratorlar q o ‘shinga konsulyarlardan legatlarni 
y u boraredilar, legionlar va barcha y ordam chi qism lar tinchlik yoki urush 
olib borishda. ularga b o 'y s u n a r edilar. Lekin aslida barcha ishlarni hal 
qiluvchi legion prefekti edi, birinchi inartabali oliy boshliq m avqeiga 
egaboM ib, legion va uni muovini y o ‘q b o 'lg a n d a , oliy hokim iyat unga 
tegishli edi. Tribunlar, senturionlar va qolgan askarlar uni buyrug'ini 
bajarar edilar. Parollar va q o 'r iq c h ila r b o 'y ic h a yoki yurishga j o ‘nash 
b o 'y ic h a topshiriqlar u tom onidan berilar edi. A g ar askar qandaydir 
huquqbuzarlik qilsa, u legion prefektining sankiyasi 
bilan tribun 
tom onidan jazo lash uchun j o ‘natilar edi. Uni boshqaruviga tegishli edi: 
askarlar uchun qurollar, ularni otlari, kiyimi, oziq-ovqati (payogi). U ning 
ko'rsatm alaridan 
q o 'sh in d ag i butun qattiq intizom, 
h am da nafaqat 
piyodalar, balki legionga biriktiriIgan otliqlami ham o'rgatish edi. Uni 
o 'z i adolatli, harakatchan, kam suqum boMgan holda, doim iy mehnatlar 
bilan unga (ishga) sodiqlik, har qanday qobillikni uqtira borib, qoM 
ostidagilarni sharafi prefektni shon-shuhratida aks etishini bilgan holda. 
o ‘ziga topshirilgan legionni m ukam m allikga olib borar edi.
3 0 3

---

lO .L agerning prefekti ham bo r edi. a m m o m artabasi past, lekin 
m u h im ishlar bilan m a s h g 'u l edi; lager jo y la s h g a n joy, to 's i q va 
zovurlarni hajm ini belgilash uning ish iga kirar edi. A skarlarni chodirlari 
va chaldevorlari, bo r lash-lushi bilan u n in g ruxsati bilan jo y la sh tirila r 
edi. B u n d an tashqari, kasal askarlar, ularni davo lay d ig an tabiblar22, 
uning ix tiyorida edi.