Pirometallurgiya jarayonlari nazariyasi

Gey-Lyussak va Boyl – Mariott qonuni
quyidagicha yoziladi: 
PV = 
(4.6.2) 
Real gazlar Gey-Lyussak qonuniga ham to‘la bo‘ysunmaydi. Gey-Lyussak 
qonunini grafik usulda ko‘rsatish kerak bo‘lsa, odatda, absissalar o‘qiga harorat, 
ordinatalar o‘qiga esa hajm qo‘yiladi. Shunga binoan, -273,2° da gazning hajmi 
nolga teng bo‘lishi kerak. Bu harorat 
absolut nol
deyiladi. Absolut noldan boshlab 
hisoblangan harorat 
absolut harorat
deb ataladi va uni quyidagi formula bilan 
topiladi:
T =273,2+ t
(4.6.3) 
Real gazlar sovitilganda, ko‘pincha suyuqlikka aylanadi. 
3. 
Mendeleyev – Klapeyron
tenglamasi: 
PVM = mRT
(4.6.4) 
Bu yerda: P – bosim; V – hajm; M – molyar massa; m – tajribadagi gazning 
massasi; R – universal gaz doimiysi; T – absolut harorat.
 
 Nodir (inert) gazlar va ularning ahamiyati. 
Nodir gazlar havoning hajm jihatdan 0,94% ini , massa jihatdan 1,3% qismini 
tashkil etadi. Nodir gazlarni boshqacha inert gazlar deb ham yuritiladi. Chunki bu 
gazlar kimyoviy jihatdan juda barqaror hisoblanib, boshqa moddalar bilan 
kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi. Bu gazlarga D.I. Mendeleyev davriy jadvalining
VIII(A) guruhidagi elementlar kiradi. Bular: He – geliy, Ne – neon, Ar – argon, Kr 
– kripton, Xe – ksenon, Rn – radon. 

---

102
Ishlatilishi.
Geliydan suv osti ishlarida foydalaniladi. G‘avvoslarga azot 
o‘rniga geliy qo‘shilgan sun’iy havo berish ularning suv ostida uzoqroq turishiga 
imkon beradi va suv yuzasiga chiqish vaqtida bosimning o‘zgarishidan paydo 
bo‘ladigan kasallik alomatlarini birmuncha kamaytiradi. Suyuq geliy juda past 
haroratlar hosil qilish uchun ishlatiladi.
Inert gazlar elektrotexnikada keng qo‘llaniladi. Argon aktiv bo‘lmaganligi va 
issiqlikni juda yomon o‘tkazganligi uchun elektr lampalarini to‘ldirishda azot bilan 
birga ishlatiladi. Rangdor reklama naylari ham argon bilan to‘ldiriladi, bunday 
naylar orqali tok o‘tkazilganda chiqqan yorug‘lik zangori rangli bo‘ladi. Bundan 
tashqari argondan metallurgiyada ham foydalaniladi. Metallurgik pechlar ichidagi 
havoni bo‘shatish uchun va suyuqlangan metall tarkibida qolib ketgan kislorodni 
chiqarish uchun argon gazi yuboriladi. Bunda argon gazi pech ichidagi havoni 
siqib chiqaradi, o‘zi esa yuqori haroratdagi metall bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Metall yuqorisida havo qolmagani sababli metall ichida qolib ketgan kislorod o‘z- 
o‘zidan metall tarkibidan yuqori qatlamga intilib, konsentrasiyalar gradiyenti hosil 
bo‘lganligi tufayli metall fazasidan chiqib ketadi va metall sifati yaxshilanadi.
Neon to‘q sariq – qizg‘ish rangda ravshan yonadigan reklama naylarini 
to‘ldirishda 
ishlatiladi. 
Bundan 
tashqari, 
neon 
to‘ldirilgan 
naylardan 
elektrotexnikada to‘g‘rilagichlar sifatida va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. 
Kripton va ksenon issiqlikni argondan ham kamroq o‘tkazadi, shu sababdan, 
bunday gazlar bilan to‘ldirilgan elektr lampalari azot yoki argon bilan to‘ldirilgan 
lampalarga qaraganda uzoqroqqa chidaydi va ancha tejamli bo‘ladi.