Psixologiy asi

1.6. M iyaning funksional sistemasi
Bosh miyaning hujayralar to'plami faqatgina sodda vazifani bajarib 
qolm asdan, balki boshqa m ukam m al funksiyalarni bajarishda ham 
ishtirok etadi (P.K.Anoxin, 1973). Funksional sistemaning faoliyatini 
ta ’minlashda asab tizimi (ayniqsa, bosh miya) ning barcha tuzilmalari 
ishtirok etadi (5-rasm, 
a
). Bu jarayon neyronlararo aloqalaming ko'pligi 
sababli amalga oshiriladi. Bu aloqalar psixofunksional mexanizmlarni 
ta ’minlashda muhim ahamiyatga ega (5-rasm, 
b
).
Funksional sistema biron-bir funksiyani bajarishda ishtirok etuvchi 
asab hujayralari to'plamidir. U miyaning muhim, o'z-o'zini boshqaruvchi 
mexanizmi hisoblanadi. Asab tizimining individual rivojlanishini to'g 'ri 
baholash uchun uning anatomik jihatdan yetukligi bilan birga biron-bir 
funksiyani boshqarishi va bajara bilishi ham katta ahamiyat kasb etadi. 
Demak, ontogenez jarayonini, y a’ni nerv to'qimalarining yakka holda 
emas, sistematik tarzda rivojlanishini sistemogenez nuqtai nazaridan 
tushunmoq kerak.
Funksional sistema tushunchasi individual rivojlanish jarayonida yuzaga 
kelishi mumkin bo'lgan asabiy-ruhiy buzilishlarning mohiyatini ochib 
berishga yordam beradi. Shuni ta ’kidlash lozimki, embrional rivojlanish 
jarayonida asab tizimi turli tuzilmalarining birin-ketin paydo bo'lishi bilan 
birga, ushbu ketma-ket rivojlanishning buzilishi ham ro'y beradi.
D astlab, hayotiy muhim aham iyati bo'lgan funksional sistem alar 
shakllanadi. Unga evolyutsion nuqtai nazardan olganda, xilma-xil
38

---

5-rasm (a). Bosh miya tuzilmalari
tuzilmalar qo'shilishi mumkin. Shuning uchun bir bosqich darajasida 
funksional sistem aga kiruvchi b a ’zi tuzilm alarning turli d arajad a 
takomilga yetishini kuzatamiz. Ayni vaqtda, bir maromda rivojlanmaslik, 
ya’ni geteroxronlikning ko'rinishlariga ko ‘p misollar keltirish mumkin. 
Masalan, go'dakda emish jarayonida qatnashadigan asab hujayralari va 
to'qimalari yuz nervlarining boshqa tolalariga qaraganda miyelin pardasi 
bilan oldinroq va yaxshiroq qoplangan bo'ladi. Yuz nervining yuqori 
tolalari go'dakda miyelin pardasi bilan yaxshi qoplanmaydi, go'yoki bu 
tolalarga hozircha zarurat yo‘qdek.
39

---