Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

5.1. Магматик жинслар 
Магматик жинслар магманинг совиши натижасида ҳосил 
бўлади. Магманинг совишида қаттиқ минерал компонентлар кетма-
кет кристалланади. Бунда босим, ҳарорат ва ундаги минерализатор-
лар - сув буғлари, карбонат ангидрит ва б. жуда катта аҳамиятга 
эга. 
5.1.1. Магматик жинсларнинг таснифи ва таркиби 
Магматик жинсларнинг таснифи. 
Магматик жинслар ҳосил 
бўлиш шароитларига боғлиқ ҳолда чуқур (интрузив), отқинди 
(эффузив) ва яримучуқур (гипабиссал) турларга бўлинади. 
Чуқурлик жинслари катта чуқурликларда магманинг юқори ҳарорат 
ва босим шароитларида, секин совиши ва биртекис қотишидан 
ҳосил бўлади. Бу жараѐнлар тоғ жинсларида тўлиқ кристалли 
структура, массив текстура шаклланиши ва унда минерал 
компонентларнинг биртекис тарқалиши билан якунланади.
Отқинди жинслар ер юзасида паст ҳарорат ва атмосфера 
таъсири шароитларида лавадан иссиқлик ва газсимон моддаларнинг 
тез ажралиб чиқиши туфайли вужудга келади ҳамда қотганидан 
сўнг уларда кўплаб ғовакликлар сақланиб қолади. Шунинг учун 
улар аморф шиша кўп бўлган чала кристалли структура, ҳар хил 
текстура ҳамда турли таркиб ва структурага эга бўлган 
участкаларнинг алмашиниб туриши билан фарқ қилади. 

---

86 
Субвулкан жинслари ер юзасига яқин чуқурликда ҳарорат 
пасайиб бориш режимида ҳосил бўлади. Шу туфайли магмадан 
муайян бир минералнинг турли ўлчамдаги кристаллари вужудга 
келади. Бундай жинслар аралаш донали структураси билан 
характерланади ва порфирсимон жинслар деб аталади.
Магматик жинсларнинг тафсилий таснифи моддий таркибини 
ўрганишга асосланган. Магматик тоғ жинсларининг моддий тар-
киби улардаги кимѐвий элементларнинг (оксидларининг) ва жинс 
ҳосил қилувчи минералларнинг фойиз миқдорини ҳисоблаш орқали 
аниқланади. 
Тоғ жинсларининг кимѐвий ва минерал таркиблари ўзаро 
боғлиқ, аммо бу боғлиқлик мураккаб, шунинг учун ҳам тоғ жинс-
ларининг кимѐвий таркибини қайта ҳисоблаш орқали унинг мине-
рал таркибини, минерал таркиби орқали эса кимѐвий таркибини 
аниқлаб бўлмайди. Вулкан шишасидан иборат бўлган жинсларнинг 
моддий таркибини фақат кимѐвий йўл билан аниқлаш мумкин.