Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

йурттың озъ бъледи
каби. Ўзбек 
адабий тилидагидек, шеваларда ҳам I, II шахс бирлик ва кўпликдаги 
кишилик олмошларига -
ниң
қўшилганда 
мен+иң, сен+иң, биз+иң, сиз+иң
формалари вужудга келади. Маълумки, қадимги туркий ёзма ёдгорликлари 
тилида ҳам қаратқич келишигининг 
[-иң, -ың, -уң, -уң]
каби кўрсаткичлари 
бўлган.
Шеваларда тушум келишиги формаларининг қўлланилишида ҳам 
ўзбек адабий тили билан шевалараро ўхшаш ва фарқли жиҳатлари мавжуд. 
Ўзбек шеваларида тушум келишигининг 
[-нь//-ны, -дь//-ды, -ть//-ты
] ҳамда 
ассимиляция ҳодисаси билан боғлиқ бир қанча вариантлари учрайди.
Кўпинча тушум келишиги - нъ 
[г, ғ, в, дж, з, л, р]
ундошларидан сўнг 
[-
дь//-ды, ], [х, қ, п, с, т, ш, ч]
ундошларидан кейин еса 
[-ть]
тарзида келади. 
Ўзбек шеваларининг қарлуқ лаҳжасига оид барча шеваларида учрайди: 
кътоптъ бердь, узумди уздь, бировдь кўрдь
каби. Тушум келишиги 
шеваларда бир қанча ассимилятив ҳолатларда учрайди. Қарлуқ-чигил-уйғур 

---

50 
лаҳжасига оид шеваларида тушум келишигининг ассимилятив вариантлари 
қуйидаги кўринишга эга: 
дутəрръ чəллъ, кəтəппъ əллъ
каби.
Ўзбек халқ шеваларида тушум келишигининг 
[-н, -ын, -ин] 
тарзида 
қўлланиши ҳам учрайди: 
қўлин ювди, белин бойлади
каби. Бу қўшимча 
мазкур шеваларга қўшни бўлган Жўш, Найман, шеваларида, Найман, 
Қашқадарё (қипчоқ), Наманган (қипчоқ), Хоразм (қипчоқ), Иқон, Сайрам, 
Лақай, Қорабулоқ, Қарноқ шеваларида ҳам қўлланилади.
Қипчоқ лаҳжасига оид шеваларда тушум келишигининг 
[-ди, -ды, -ти, 
-
ты, -ны, -ни ]
формалари ҳам қўлланилади. Ундош товушлардан сўнг