Тафаккур
нарса ва ходисаларни адекват акс эттириши
учун у
теран рационализмга ва диалектикага асосланиши,
барча чигалликлар ва карама-каршиликларни, Узгарувчан-
ликни хисобга олиши учун
цайишцок булиши, аммо эклек
тик булмаслиги лозим.
Тафаккур адекватликка интилиши
жараёнида метафизик усуллардан тула воз кечмайди, за
рур холларда улардан хамда релятивистик ва синергетик
тамойиллардан фойдаланади.
Алохида таъкидлаш жоизки, эркин тафаккур рацио
нализмга асосланса-да, иррационализмни,
трансцендент-
ликни кур-кррона рад цилмайди,
улардан хам вазиятга караб
фойдаланиши мумкин.
Хаётда, айникса инсоннинг ижодий фаолиятида аклан
тушунтириб бериш мумкин булмаган ходисалар талайгина.
Масалан, ошикнинг мажнунлиги ёки ижодкор истеъдоди-
нинг кашфиёт кудрати, баъзи бир кишиларнинг гайриод-
дий кобилиятлари ва ш.к.ларни биз куриб, кузатиб, улар
дан хайратланиб юрамиз. Аммо уларнинг мохияти, сабаб-
лари бизга сирлигича колади, тулик очилмайди. Инсон акди
уларни охиригача кзмраб олишга, тахлил этиб, тушунти
риб бериш га ожиз. Бундай ходисалар трансцендент ходиса
лар дейилади. Энг кизига, тафаккур ва аклнинг узи хам
Маьнавият ва тафаккур эркинлиги
трансцендент ходисалардир. Акл Узини-Узи тулик каЭДШО
ололмайди, бинобарин, тулик тушунтириб беролмайди.
Aiyi — акддан ташкаридаги \одисадир!
Акддан ташкаридаги, унинг доирасига сишайдиган
\о-
дисаларга дуч келганда, тафаккур боши берк кучага кириб
колади. Ундан чикдш учун у турлича йул тутиши мумкин.
Айрим кишилар тушунтиришга ожиз ходисанинг узини рад
этади, гуёки у мавжуд эмасдек. Айримлар фантастик ёки
мистик уйдирмалар тУкий бошлайди. Факат теран тафак
кур сохиблари ноанъанавий мантик ёки мистик рациона
лизм, интуиция ва ички ишонч ёрдамида зиддиятни бар-
тараф этади. Булар трансцендентликнинг тафаккурда на
моён булишидир. «Трансцендентлаштириш, илмий рацио
нализм сингари, муайян ва аникбилимлар бермаса-да, бари
бир урганилаётган борликнинг айрим теран хоссаларини
илгашга кодир»1, — деган фикрга кУшилиш лозим.
Трансцендентлаштириш айникса буюк валий зотлар
ижодида куп учрайди. Баъзи бир мураккаб кодисаларни
улар нафакат акл кузи, шунингдек, калб кУзи билан хам
кУра олганлар.
Эркин тафаккур факат «ялангоч рационализмга» асос-
ланиши мумкин эмас. У окилона тарзда трансцендентликни
Хам хисобга олиши, ак/i ва кунгилни мувозанатга келти
риши лозим. Бунинг учун акций тарбия, фан асосларини
Урганиш киссий тарбия билан кушиб олиб борилиши ке
рак. Инсонда инсоний туйрулар (Узгаларга хамдардлик, хай-
рихо\лик, диёнат, бурч, ватанпарварлик, адолат туйру-
лари, гузалликка ошуфталик, нозик дид, завк-шавк ва
бошка юксак туйрулар) етарлича шаклланмаса, у нечог-
лик билимли булмасин, унинг хаётга, одамларга муноса-
бати маълум даражада бир томонлама булиб колаверади.
Азалдан баъзи мулохазаларда акл ва кунгилни бир-би-
ридан ажратиш, катго карама-карши кУЙиш холлари уч
райди. Кунгилга караб яшаш керакми ё аклга, деган ба\с-
лар кам булиб туради. Кунгил ва акл кутбий кодисалар
эканлигини инкор килмасдан, шуни таъкидлаш зарур-
ки, аслида кутблар Уртасида кеч качон аник чегара утма-
ган, кутблар бир-биридан ажралиб, мавжудлигини сак-
1 П . В. Алексеев, А. В. Панин. Философия. М ., 1997 й., 6 6 -6 7 -
бетлар.
474
Абдурсцим Эркаев
лаб крлолмайди. Хакик,атан, инсон онгининг икки дара
жаси — хиссиёт ва ацл — диалектик бирликни ташкил
этади. Кунгил олий ва теран туйгулар, завк-шавк ва орзу-
умидни тувдирувчи, унга интилувчи нозик хиссиёт сифа
тида аклга таянади, уз навбатида унга инсоний фазилат-
лар багишлайди. Кунгилдан ажралган aigi вокеа ва ходи-
саларни бир томонлама бахолайди, маълум вазиятларда
Хатто ёвузлик ва золимликка, котилликка кодир. Кунгил-
га, виждон ва диёнатга кулок, тутмаган
акд
учун асосий
мезон максадга мувофиклик булиб колади. КУзланган мак,-
садга эришиш учун у хар кандай воситани окдаши, шу
жумладан, ёвузликдан хам кайтмаслиги мумкин. Кунгил
аклни салбий хатги-харакатдан саклайди. Акддан ажрал
ган кунгил эса нафсга, хирсга айланиши хеч ran эмас.
Чунки жиловланмаган хиссиёт дараляашади, чегара бил-
мас хохиш-истакка айланиб, инсонда носоглом эхтиёж-
ларни, худбинликни вужудга келтиради. Хиссиётни жи-
ловлайдиган, эхтиёжлар сокломлигини текшириб, турри-
лаб турадиган ички куч акддир. Шу боис
Do'stlaringiz bilan baham: |