Узбек халци маьнавияти ривожининг тарихий босцичлари
151
ди. Уз навбатида геометрия ва астроном ия, геодезия ва
механика ривожланиш и умуман математик билимларга за-
рурат тугдирди.
Туркистон тамаддунининг негизини кадим замонлар-
дан сурориладиган д е\кон ч и ли к ва чорвачилик таш кил эт-
ган. Туркистон дехкончилик ва чорвачилик маданиятлари
чамбарчаслаш ган, аралаш яш айдиган м интакадир. Агар
бош ка минтакаларда дехкончилик ва чорвачилик уртасида
худудий чегара мавжуд булса, Туркистонда бир неча д е \-
кончилик вохалари чорвачилик килинадиган чуллар билан
навбатма-навбат жойлашган. М интака худуди а н и к икки-
га, яъни чорвачилик ва дехкончилик худудларига булин-
маган. Туркистонда \а м , бош ка сугориладиган дехкончи-
л и к мамлакатлари каби, ерга нисбатан хусусий мулкчилик
чекланган холда ривожланди ва хусусий мулкдорлар Урта
сида ер тулик таксимланмади. У зок утмишдан яйловлар,
даштлар, лалми ерлар ypyF-жамоалар уртасида таксимлан-
ган эди ё бутунлай эгасиз эди. Чунки канча катга ерни эгал-
лаб олма, унга сугориш учун канал ёк и а р и к казиб келиш ,
хар йи ли уларни тозалаб туриш керак. Бу эса ф акат купчи-
ликнинг, ж амоанинг кУлидан келади.
Урта асрларда ерга ни сбатан м улкчи ликн и н г турли
ш акллари вужудга келса-да (хон ва ам ирларнинг давлат
мулки, й и ри к феодаллар мулки, вакф мулки, майда ху
сусий мулк, ж ам оа мулки), ерга купрок майда ва жамоа
мулкчилиги урнагилди.
Мурул истилоси ерга нисбатан хусусий м улкчилик ри-
вожланишини сусайтирди. М улкдорларнинг бир кисми ян -
гилари билан алмаштирилди.
Янги мулкдорларнинг купчилиги дехкончиликдан узок
чорвадор феодаллар эди. Чингизийлар ва кейин темурийлар
даврида бутун вилоят ва туманларнинг суюрюл кдлиниш и,
кишлокларнинг ниёз кдлиниш и (ерни тортик килиш нинг
бошка атамаларда ифодаланадиган шакллари хам) ерга нис
батан карор топган амалдаги мулкчиликнинг негизини, биз-
нинг назаримизда, тубдан узгартирган эмас. Ф акат суюррол
ва ниёз килинган ердан олинадиган соликдарнинг бир кисми
давлат хазинасига эмас, хусусий шахе — суюррол эгаси чунта-
гига тушган, оддий дехконлар хаётида эса деярли узгариш-
лар содир булмаган.
152
Абдура^им Эркаев
Сулолаларнинг, хон ва амирларнинг тез-тез алмашиб
туриш и аксарият лолларда ик^га, ниёз, суюррол эгалари-
ни тез-тез Узгартириб турган. Бош кача килиб айтганда,
ик;та, ниёз, еуюргол Овруподаги ерга феодал хУКУКИдан,
ф еодал м улкчи ли кд ан бир оз фарк; к;илган (О врупода,
к;оида тарик;асида, сулолалар алмаш иш и мулкдорлар узга-
риш ига сезиларли таъсир курсатмаган).
XV—XVI асрдан бош лаб ерга й и ри к хусусий мулкчи
л и к анча ривож ланган булса-да, ж ам оа м улкчилиги ва
майда мулкчилик, вак;ф м улкчилигининг салмоБи ундан
устун булган. Фак;ат Россия истилосидан кей ин ерга хусу
сий мулкчилик янада кучайди, аммо Ушанда \а м у хусу
сий мулкдорлар Уртасида тулик; так;симланмади.
Ерга хусусий м улкчилик чегараланган \о л д а ривож -
лангани учун иш лаб чик,ариш концентрацияси (туплани-
ш и) юз бермади ва алодаца шахслар кулида катта кап и
тал тупланиш и чекланган *олда булди.
А ксинча, ж амоага аъзо булганлар ва дехкончилик би
л а н ш угулланадиган к и ш и л ар , б и р о в и озрок;, би рови
купрок;, уз улушларига, ерига ва хосилига эга эдилар. Д е \-
к;онларнинг асосий ом маси уртасида мулкий табак;аланиш
кучаймади. Фак;ат айрим \оллардагина дехконлар орасида
й и ри к бойлар ва ёлланма иш чилар, м ардикорлар ва чора-
корлар вужудга келди. Дехконлар орасида мулкий ва иж
тим оий табак;аланиш Россия истилосидан кейин кескин-
лаш ди. Ч унки, биринчидан, мустабид маъмурият м а\ал-
ли й а \о л и ерин ин г бир цисмини тортиб олиб, Россиядан
кучирилган киш иларга таркатган эди. И ккинчидан, ерга
ни сбатан кап и тал и сти к м улкчилик ва м уносабатларни
ж орий этиш га царатилган сиёсат олиб борилган эди.
Оврупода ер илк феодализм давридаёк; мулкдорлар ора
сида тулик; таксим ланган эди. Д е^конларнинг аксарияти
ерга би риктири лди ва нафак;ат ик;тисодий, ш унингдек,
асосий ю ридик ^укукдаридан \а м ма^рум этилди (айрим
м айда мулкдор дехконлар — ки чи к ер эгалари бундан ис-
тисн о). Ш ундай кдлиб, Оврупода ашаддий эксплуатация-
га асосланган крепостной тузум вужудга келди. М улкий
муносабатларда Оврупода майорат (катталик) принципи
к;арор топтан эди. У нга биноан ер мерос кдли б ф акрт бир
Do'stlaringiz bilan baham: |