Merkantilizm iqtisodiy ta`limoti merkantilizm tushunchasi, uning mohiyati va mazmuni

KLASSIK IQTISODIY MAKTABNING RIVOJLANISHI 
1. Adam Smitning iqtisodiy qarashlari.
2. D.Rikardoning iqtisodiy ta’limoti.
3. Henri Thornton Muhokama Qolipi va Rikardoning Monetar Nazariyasi. 
Mavzuning qisqacha tafsiloti. Adam Smitning (1723-1790) ishi iqtisodiy 
ta’limotlarda katta burilish yasadi. Smit klassik iqtisodchilarning eng birinchisi 
bo‘lsa ham, Angliya merkantilizmining tugashi va klassik davrning boshlanishi 
uzoq davr davom etgan. G’oya asrining tugashi davrida har doim qabul qilingan 
an’anaviy g‘oyaga qarshi chiquvchi iqtisodchilar yuzaga keladi. Shunday qilib, 
iqtisodiy adabiyotlarda Smitning “Xalqlar boyligi...” asaridan bir asr oldin klassik 
liberalizm g‘oyalarining shakllanishi boshlangan. 
Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi 
1-savol Adam Smitning iqtisodiy qarashlari. 
Adam Smit (1723-1790 y.) - klassik iqtisodiy maktabning atoqli namoyandasi 
Buyuk ingliz iqtisodchisi Adam Smitning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari 
to’g’risida tadqiqot» asari zamonaviy iqtisod fanining boshlanishi hisoblanadi. 
A.Smit o’z davridagi iqtisodiy bilim va kontseptsiyalarini umumlashtirdi va 
tizimlashtirdi. U xo’jalik hayotining asosiy sohalarini tavsiflab beruvchi bir butun 
nazariya yaratdi. 1890 yillarga qadar xukmron bo‘lgan. Ikki yangi iqtisodchi 
olimlar Maltus va Marks ba’zi jihatlari klassik yo‘nalishda bo‘lsada ular klassik 
iqtisodiy maktab tarafdorlari emas, balki tanqidchilar sifatida ko‘zga ko‘rinadi. 
Tomas Maltusning “Nufus nazariyasi” klassik nazariya bilan bog‘liq, biroq Maltus 
o‘z nazariyalarida mulkdorlar sinfining o‘rni va mohiyati, hamda uning 
makroiqtisodiy jihatlari tahlilida klassik an’analar ta’limoti ilgari suriladi. Karl 
Marks klassik iqtsodiyotdan ba’zi elementlarni chiqarib tashladi, turli xil istiqbolli 
va birqancha yangi tahliliy tushunchalar kiritdi va klassik nazariyaga mutlaqo 
teskari xulosalar taqdim etdi. Iqtisodiyotning klassik davri yuz yildan ziyodroq 

---

vaqt mobaynida ilgari surilgan iqtisodiy g'oyalarni qamrab oladi, uning asosiy 
yo'nalishi va hissadorlari Britaniyaliklarga qaratilgan edi. Klassik maktabning uch 
yirik traktatlari: Adam Smit tomonidan yozilgan “Xalqlar boyligining sabablari va 
tabiati tadqiqotlari” asari, David Rikardo muallifligidagi “Soliq va siyosiy 
iqtisodiyotning asosiy qonun-qoidalari” asari, hamda “Siyosiy qonun-qoidalar 
(tamoyillar)” nomli asarlaridir. Shuningdek Rikardoning kitobi chop etilgandan 
so'ng qisqa fursatlarda bir qator neoklassik nazariyaning kichik ko'rinishlari paydo 
bo'ldi. Jon Styuart Mill klassik davrning oxirini izohlashga urindi, biroq u klassik 
qoidalarning ba'zilarini yoqlamagan. Smit, Rikardo va J.S.Millar tomonidan 1776-
yildan 19 asrning so'ngiga qadar iqtisodiy nazariyalar boshqarib turilgan: Smit 
1776-yildan deyarli 1820-yilgacha, Rikardo 1820-yildan deyarli 1850- yillargacha, 
J.S.Mil esa 1850-yillardan 1890 yillarga qadar xukmron bo'lgan. Ikki yangi 
iqtisodchi olimlar Maltus va Marks ba'zi jihatlari klassik yo'nalishda bo'lsada ular 
klassik iqtisodiy maktab tarafdorlari emas, balki tanqidchilar sifatida ko'zga 
ko'rinadi. Tomas Maltusning “Nufusnazariyasi" klassik nazariya bilan bog'liq, 
biroq Maltus o'z nazariyalarida mulkdorlar sinfining o'rni va mohiyati, hamda 
uning makroiqtisodiy jihatlari tahlilida klassik an'analar ta'limoti ilgari suriladi. 
Karl Marks klassik iqtsodiyotdan ba’zi elementlarni chiqarib tashladi, turli xil 
istiqbolli va birqancha yangi tahliliy tushunchalar kiritdi va klassik nazariyaga 
mutlaqo teskari xulosalar taqdim etdi.1 
Adam Smit (1723-1790) Shotlandiyaning Kerkoldi shahrida bojxona amaldori 
oilasida dunyoga keldi. U Glazgo va Oksford universitetlarida ta’lim oldi, bu yerda 
adabiyot, tarix, falsafa fanlari bilan birga fizika, matematikani ham o’rgandi. A. 
Smit 1748 yilda Edinburgda ommaviy lektsiyalar o’qiy boshladi, 1751 yilda 
Glazgo universitetining professori etib ijtimoiy fanlar kafedrasini boshqardi. 
A.Smit 1759 yilda o’qigan lektsiyalari asosida etikaning falsafiy muammolariga 
bag’ishlangan tayinlandi. 1764 yili A.Smit hayotida keskin o’zgarish bo’ldi: u 
kafedrani tark etdi va o’sha davrda ko’zga ko’ringan siyosiy arbob - gertsog 
Baklning o’g’li yosh lordning xorijga qiladigan sayohatida unga hamrohlik qilish 
to’g’risidagi taklifini qabul qildi. Bu sayohatdan A.Smit katta moddiy 
manfaatdorlik ko’rar edi, ya’ni umrining oxirigacha unga har oyda 800 funt 
sterling kafolatlangan edi. Bu uning professorlik gonoraridan ancha ko’p bo’lgan. 
Sayohat chog’ida u Shvetsariyada Valter, Frantsiyada fiziokratlar F.Kene, 
A.Tyurgo, D.Alamber va boshqa atoqli olimlar bilan uchrashdi, ularning ishlari 
bilan tanishdi. Bu uchrashuvlar A.Smitning dunyoqarashini shakllanishiga katta 
ta’sir ko’rsatdi. 1766 yilda u o’z yurtiga qaytib keldi va «Xalqlar boyligining 
tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqot» nomli asosiy asarini yozishga kirishdi. Bu 
asar 1776 yil martda chop etildi. Asarda insoniyat tomonidan oldin yaratilgan 

---

iqtisodiy bilimlar umumlashtirildi va umumiy nazariy tamoyil asosida iqtisodiy fan 
tizimiga aylandi. A.Smitning bu asari besh qismdan (kitobdan) iborat bo’lib, 
birinchi qismida qiymat va qo’shimcha daromad muammolari tadqiq etildi, 
ikkinchisida - kapital jamg’arilishi va uning funktsional shakllari, uchinchisida - 
kapitalizm rivojlanishining tarixiy shart-sharoitlari ko’rsatib berildi, to’rtinchisida - 
merkantilizm va fiziokratlar ta’limotiga bo’lgan o’zining munosabatlari aks etildi, 
beshinchi qismida davlat moliyasi savollari ko’rib chiqildi. Bu asar A.Smit hayot 
paytidayoq to’rt marta, uning o’limidan keyin asr oxirigacha yana uch marta qayta 
nashr etildi. U nafaqat Angliyada, balki chet ellarda ham zo’r qiziqish uyg’otdi. 
A.Smitning bu buyuk asari dunyodagi barcha keyingi iqtisodiy ta’limotlarining 
rivojlanishiga va ko’pchilik davlatlarning iqtisodiy siyosatiga o’zining katta 
ta’sirini ko’rsatdi. 
“Xalqlar boyligining tabiati va sabablari” asari Xalqlar boyligi asoslarining 
birinchi gaplaridanoq Smit Xalqlar boyligining tabiati konsepsiyasini tushuntirib 
o‘tgan. Bu ishi bilan u o‘z qarashlarini merkantalistlar va fiziokratlarnikidan 
farqlanishini isbotlab berdi. Xalqlar boyligi asarining ko‘p qismlarida Smit millat 
boyligi yoki miqdori bilan o ‘lchanadi degan fikrlari uchun merkantalistlarga 
qarshi bo‘lgan. Uning fikricha,boylik qimmatbaho metallar miqdori bilan emas 
balki tova va xizmatlardan olinadigan yillik foydadir. U shuningdek eksport va 
import o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham tushuntirib beradi. 
Smit Xalqlar boyligi aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan sharoiti bilan ham 
o‘lchanadi. Hozirda, masalan Angliyaga Xitoydan boyroq, deyilganda ularning 
aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan foyda qiyoslanadi, umumiy ishlab 
chiqarilayotgan mahsulot va foyda emas. Bu qarash hozirda ham o‘z kuchini 
yo‘qotgan. Huddi shu bandda Smit aytib o‘tganki: iste’mol “Barcha ishlab 
chiqarishning yagona oxiri va maqsadi”, u merkantilistlarga qattiq qarshilik 
bildirgan, chunki ularning tizimida iste’molchining talabi deyarli ishlab 
chiqaruvchinikiga mos kelgan, va shuning uchun “ ishlab chiqarish, iste’mol 
emas ... yakuni va barcha ishlab chiqarish va savdoni ob’yekti3. Xalqlar boyligi 
holati haqida ham ko‘p fikrlar berilgan. Smitning bu kitobining qolgan qismi, 
Xalqlar boyligi vositali, vositasiz, to‘g‘ri va noto‘g‘ri sabablariga bog‘langan. 
Xalqlar boyligi sabablari asaridagi goyalar Smit biz hozirda millat daromadi deb 
ataydigan davlat boyligi 1) ish unumdorligi va 2) unumdor ishlaydigan ishchilar 
mutanosibligiga bog'liq deb hisoblangan. Ish unumdorligi. Ishchi kuchining 
unumdor mehnati nima bilan belgilanadi? Smitning birinchi kitobida ish 
unumdorligi ish taqsimotiga bog'liq deb yozadi. Mehnatning maxsuslashtirilganligi 
mehnat unumdorligini oshirishi fakt sifatida kuzatilgan. Bu “halqlar boyligi” dan 

---

ancha oldin aytib o'tilgan lekin hech kim Smitdek bildirib o'tmagan. Bizning 
hozirgi zamonaviy iqtisodiyotimizda -hattoki ilmiy dunyoda ham - mehnat 
taqsimoti keng amalda sezilarni ta'siri bilan o'rganilgan. Smit mehnat taqsimotni 
ko'p misollar bilan, tarixdan o'rganib, zavodda har bir bir ishchini faoliyatini 
kuzatib foydasini o'rganib chiqqan. Agar har-bir ishchi donalab mahsulot ishlab 
chiqars,unda juda sekin agar ishlab shiqarish jarayoni bir qancha operatsiyalarga 
bo'lib tashlansa, har bir ishchi shu operatsiyalardan biriga ixtisoslashsa, har bir 
ishiga nisbatan mahsulot hajmi katta miqdorda oshadi. Smitning misolida, ishlab 
operatsion har bir birlikdan to chiqarish qismlarga ishchiga 48 ming mumkin, u, 
shuningdek, xarajatlarini idrok Mehnat taqsimoti va agar jarayoni 18 hil 
bo'linadigan bo'lsa, nisbatan kuniga 20 birlikkacha ortishi ayrim jiddiy ijtimoiy 
yetgan. ixtisoslashuvning bir salbiy tomoni shundaki, ishchilar bir hil ishni 
bajaraverishadi va natijada zerikish paydo bo'ladi. Insoniyat ishlab chiqarish 
jarayoniga bog'lanib qolib mashinalashib ketadi, qayta-qayta bir hil ishni qilaverib 
noinsoniylashib ketadi. Lekin Smit inson farovonligi, mehnat taqsimotiga mos 
ravishda oshoshiga hech shubhasi yo'q yedi. Shuningdek mehnat taqsimoti 
Smitning Bozorning kengayishi hamda kapitalning jamg'arüishi haqidagi flkriga 
ham bog'liq. Bozor qanchalik katta bo'lsa shunchalik, ko'p B BgtaJgf miqdorda 
tovar sotiladi, va shunchalik ^ ^55- CS2K©» mehnat taqsimotiga imkoniyat oshadi. 
Cheklangan bozor o'znavbatida cheklangan mehnatni talab qiladi. Mehnat 
taqsimoti kapital jamg'armasi orqali cheklab qo'yilgan chunki ishlab chiqarish 
jarayoni juda vaqtni oladigan jarayon bo'lib ishning boshidan to mahsulot tayyor 
bo'lib sotilgunga qadar orada ancha vaqt bor. Oddiy iqtisodiyotda, qaysiki har bir 
bir uy xo'jaligi o'zining iste'mol yextiyojlarini yaratadigan va mehnat taqsimoti 
judda yengil, juda oz kapital (oziq-ovqat, kiyim, uy) ishlab chiqarish Mehnat 
taqsimotining ishchilarning o'zlari uchun chiqarishlariga xojat iste'mol tovarlari 
zahirasi kerak, ishchilarni ko'p vaqt jarayonida Mahsulot ta'minlash jamg'armasi 
talab qilinadi jarayonida. ortishi bilan, ishlab qolmaydi, va mavjud bo'lishi 
oladigan ish uchun. jamg'armalarda n kelgan va bu yerda Smit uni kapital deb 
nomlagan. Kapitalistning asosiy vazifasi ishlab chiqarish boshlanganidan to 
mahsulot sotilgunga qadar ketadigan vaqtni qisqartrishdir. Shuning uchun, 
maxsulot ishlab chiqarish talab qilayotgan kengayish, kapital jamg'armasi bilan 
chegaralanib qolgan. Shuning uchun Smit quyidagi xulosaga keldi: “Resurslarning 
jamlanish jarayoni mehnat taqsimotidan oldin bo'lishi talab etiladi va shu sababdan 
zahiralar qancha ko'p jamg'arilsa, mehnat shuncha samarali taqsimlanadi”4 
Samarali va samarasiz mehnat Smit fikriga ko‘ra kapital miqdori ish bilan 
ta’minlangan va ta’minlangan ishchilar soni o‘rtasida o‘zaro nisbat bilan 
belgilanadi. Unumdor mehnat va samarasiz mehnat orasidagi farq haqidagi 

---

qarashlarda “iqtisodiyotda xokimyatning roli” haqida fikr keltirib o‘tadi. 
Qachonlardir u iqtisodiy rivojlanishda uchraydigan muommolardan xabardor 
bo‘lishni aniq ko‘rsatib bergan. Smit kuzatishicha, bozorga tovarni ishlab 
chiqarishda band bo‘lish samarali mexnat xisoblangan, ishlab chiqarishda band 
bo‘lgan ishchi kuchining xizmati samarasiz bo‘lgan. Bir advakat sifatida qaraganda, 
ijtimoiy-iqtisodiy tartibni o‘zgarishini, u kapitalistlarning faoliyati deb taklif 
kiritgandi, yani ishlab chiqarishda real maxsulotlarning ortib borayotganligi 
iqtisodiy o‘sish va rivojlanish uchun foydali natija edi, xolbuki xizmatlar va 
boshqa nomoddiy tovarlar uchun yer egalarining xarajatlari isrof edi. “Bir kishi 
ko‘plab ishlab chiqaruchilarni yollasa boyligi oshib boraveradi agar u ko‘plab 
xizmatkorlarni boqsa kambag‘alligi ortib boraveradi.”5 Kapital samarali ishchi 
kuchini qo‘llab quvvatlash uchun talab qilinadi, shuningdek, katta kapital to‘plash 
uchun jami ishchi kuchining katta qismini samarali mexnatga jalb etish kerak 
bo‘ladi. “Kapitalistlar isrofgarchilik va noto‘g‘ri xatti - xarakatlarni kamaytirib, 
tejamkorlik orqali rivojlanishadi”6. Bu samarali va samarasiz mexnat o‘rtasidagi 
farq, shuningdek, Smitning iqtisodiyotda davlatning roli nazariyasiga ta’sir 
ko‘rsatdi. Faqat yer egalari sinfining sarf-xarajatlaridek xizmatchilar uchun 
qilinadigan xarajatlar va iqtisodiy rivojlanishga zararli bo‘lgan samarasiz 
mexnatning boshqa shakllari, shuningdek, xukumat xarajatlarining bir qismi 
xisoblanadi. “Suveren davlatlarda adolat va urishda hizmat qiluvchi ofitserlar, 
armiya, havo kuchlari barchasi samarasiz ishchilardir”7. Smit iqtisodiyotni yuqori 
stavkalarda o‘sishi uchun, “o‘zlarning istemoli evaziga o ortlaridan xech narsasini 
tashlab ketmaydigan” va xizmatkorlar uchun sarflaydigan, past daromadli 
xo‘jayinlariga investitsiya qiladigan va saqlaydigan kapitalistlarga katta daromad 
tarqatish orqali erishiladi deb turib oldi. Bundan tashqari, iqtisodiy o‘sish 
samarasiz mexnat uchun xarajatlar xukumat tomonidan cheklangan bo‘ladi, u 
xukumatga biroz yaxshi, shuningdek, kapitalistlarda soliqlar kamroq bo‘ladi 
chunki ular ko‘proq kapital yig‘ish kerak bo‘ladi. 
Biz “Nima davlat boyligini belgilaydi” degan savolga to‘xtalgandik. Smitning har 
bir xalqning yillik mehnati taklifi ham sabab bo‘lishi mumkin, chuqurroq kirib 
borsak buni kapital miqdori sifatida belgilash mumkin. Uning fikricha kapital 
miqdori erkin bozor va xususiy mol-mulkning tashkiliy negizini talab qiladi. Xalq 
boyligining hal qiluvchi omillari mehnat unumdorliga va unumdorlikda 
mexnatning ulushi. Boylikning bu ikki asosiy omillari oxir oqibatda pastki 
shakldagi kapital yig‘ilishiga bog‘liq 4.1 shaklda ko‘rsatilgan.9 A.Smit asarining 
nazariy qismining asosiy g’oyalarini ko’rib chiqamiz. A.Smitning ijtimoiy-
iqtisodiy nazariyalari: a) boylikni ko’paytirish omillari: mehnat taqsimoti, pul, 
kapital A.Smit o’z kitobida jamiyatning iqtisodiy rivojlanishini va uning 

---

farovonligini oshirishni markaziy o’ringa qo’yadi. Asarning boshida A.Smit 
boylikni chinakam yaratuvchi bu - “har bir xalqning yillik mehnati” deb ko’rsatib 
o’tadi. Demak, boylikning manbai - mehnat. A.Smit .bu fikrni rivojlantirib, mehnat 
taqsimoti boylikni yaratishda asosiy omil hisoblanadi, degan xulosaga keladi. 
Chunki mehnat taqsimoti asosida uning unumdorligi oshadi. Muallif bu tezisni 
to’g’nog’ich ishlab chiqarish ustaxonasi misoli yordamida asoslab beradi. 
Ustaxonada o’n kishi ishlaydi. Ular o’rtasida mehnat taqsimlangan: biri simni 
tortadi, ikkinchisi uni to’g’rilaydi, uchinchisi kesadi, to’rtinchisi uchini o’tkirlaydi 
va h. Bir kunda bu o’n kishi 48000 to’g’nog’ich, ya’ni har bir kishi 4800 donadan 
to’g’nog’ich ishlab chiqaradi. Agar ular bir - birlariga bog’liq bo’lmagan holda 
ishlaganlarida, ularning hech qaysisi bir kunda 20 dan ko’p to’g’nog’ich tayyorlay 
olmagan bo’lar edi. Demak, ixtisoslashuv tufayli mehnat unumdorligi 240 
baravardan ko’proq oshgan. A.Smitning fikri bo’yicha, mehnat taqsimoti milliy 
mahsulot yaratish jarayonida odamlar o’rtasida hamkorlikni amalga oshirishning 
juda qulay shakli hisoblanadi. Ixtisoslashuv tufayli mehnat jarayonini amalga 
oshirishda kishilarning chaqqonligi ortadi; ular vaqtni tejaydilar, chunki doimo bir 
ish turidan boshqasiga o’tishga hojat bo’lmaydi; ular o’z faoliyatlarini 
takomillashtirish, ixtiro qilish uchun katta imkoniyatlarga ega bo’ladilar. 
Taraqqiyot va jamiyat farovonligining haqiqiy manbai «tabiat in’omi» emas 
(fiziokratlar hisoblaganlaridek), balki aynan mehnat taqsimotidir. Shu bilan birga, 
ixtisoslashuvni chuqurlashtirish imkoniyatlari cheklangan bo’ladi, negaki 
birinchidan, agar yaratilgan qo’shimcha mahsulot xarid qilinmasa, undagi 
mehnatni yanada taqsimlashga zarurat bo’lmaydi, ikkinchidan, korxonalarning 
ko’lami qancha kichik bo’lsa, mehnat taqsimoti uchun imkoniyatlar shuncha kam 
bo’ladi (foydalanayotgan kapital miqdoriga qarab). 
Ushbu nazariyadan, milliy boylikning ko’payishi jamiyatdagi ayrim sinflar 
faoliyati natijasi emas (merkantilistlarda - savdogarlar, fiziokratlarda - yer egalari), 
balki mehnat taqsimotida qatnashayotgan barcha kishilar faoliyatining natijasidir, 
degan xulosa kelib chiqadi. Boshqacha aytganda, foyda yaratuvchi har qanday 
mehnat unumli mehnatdir. Ammo bu masala bo’yicha A.Smitda izchillik 
bo’lmagan. Birinchidan, u faqat moddiy narsalarni yaratish va o’zgartirish bilan 
bog’liq bo’lgan mehnatni unumli mehnat hisoblangan. O’qituvchilar, 
huquqshunoslar, harbiylar, ma’muriyat, yozuvchilar va shu kabilarning mehnati 
esa unumli hisoblanmagan. Ikkinchidan, A.Smit iqtisodiyotda qishloq xo’jaligi 
sohasining ustunligi g’oyasidan qutula olmagan. U, hunarmandlar va savdogarlar 
mehnatini yer egalari mehnatiga nisbatan kam unumli bo’ladi, deb tasdiqlaydi. 
Negaki yer egalariga tabiat «yordam» beradi va «dehqonchilikka qo’yilgan kapital 
haqiqiy boylikka va daromadga ancha ko’p qiymat qo’shadi». Bunda A.Smitning 

---

ta’kidlashicha, iqtisodiyotning rivojlanib borishi bilan sanoat tovarlari bahosi 
pasayib borish moyilligiga, qishloq xo’jaligi mahsulotlari bahosi esa o’sish 
moyilligiga ega. Shuning uchun, uning fikricha, qishloq xo’jaligiga qo’yilgan 
kapital ancha foydali hisoblanadi. Agar o’sha davrda Angliyada manufaktura 
sanoati rivojlana boshlaganini va hatto birinchi yuqori unumli fabrikalaming pay 
do bo’lganligini hisobga oladigan bo’lsak, A.Smitning bu xatosini tushunish yana 
ham qiyinlashadi. Uning unumli mehnat kontseptsiyasida izchillikning yo’qligi, 
ishlab chiqarish jarayonidagi kapital mavqeini etarlicha tushunmaganligi natijasidir. 
A.Smitning fiziokratik bid’atlari jamiyat o’z resurslarini, birinchi navbatda, qishloq 
xo’jaligiga, ikkinchi navbatda, sanoatga va faqat, uchinchi navbatda, savdoga 
yo’naltirishi kerakligini tasdiqlashida o’z ifodasini topadi. Bundan A.Smit sanoat 
to’ntarilishining dastlabki uchqunlarini va kelajakda yirik sanoat ishlab 
chiqarishining hal qiluvchi ahamiyatini ko’ra olmagan, degan xulosa kelib chiqadi. 
A.Smit boylikni ko’paytirishda pulning o’rniga alohida urg’u berib o’tadi. Uning 
tasdiqlashicha, qimmatli metallarning, pulning maxsus ahamiyati to’g’risidagi 
merkantilistlarning fikri noto’g’ri. Agar pulni jamg’arish asosiy maqsad bo’lsa, 
unda pul harakatsiz qolib ketadi, bu esa ushbu pulga ishlab chiqarish yoki sotib 
olish mumkin bo’lgan mahsulotlarning kamayib ketishiga olib keladi. Pul jamiyat 
boyligini ko’paytirishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. A.Smit kapitalni tahlil 
qilgach, ishlab chiqarishning o’sishi, manufaktura sanoatining yaratilishi kapital 
faoliyati natijasi ekanligini ko’rsatib beradi. U kapital deganda maxsus ishlab 
chiqarish fondlarini, ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqarishning moddiy 
omillarini tushungan. A.Smit kapitalni asosiy va aylanma kapital turlariga ajratib 
ko’rsatadi. Muomalada bo’ladigan kapital aylanma kapital, muomalada amal 
qilmaydigan kapital asosiy kapital nomini olgan. A.Smit bo’yicha, asosiy kapital 
ham, aylanma kapital ham boylik yaratadi. Kapitalning o’sishi - millat boyligini 
ko’paytirishning uchinchi (mehnat taqsimoti va puldan foydalanish bilan birga) 
asosiy omili. Kapital qancha ko’p bo’lsa, ishchilarni boqish va ularni 
ixtisoslashtirish imkoniyati shuncha ko’p bo’ladi. Buning ustiga, kapitalning 
o’sishi ayrim vaziyatlarda boylikni ko’paytirishning yagona vositasi bo’lishi 
mumkin. Shuning uchun A.Smit tejamkorlikni qo’llab - quvvatlaydi. Uning 
yozishicha, «har bir isrofgar - jamiyat boyligining dushmani, har qanday tejamkor 
odam - jamiyatga muruvvat ko’rsatuvchidir». b) iqtisodiy erkinlik printsipi 
Jamiyatdagi mehnat taqsimoti odamlarni bir birlari bilan bog’lab turuvchi va 
ularga mahsulot va resurslarni almashtirish imkonini beruvchi mexanizmning 
bo’lishini taqozo etadi. Bunday mexanizm bozor hisoblanadi. Bozor to’g’risida 
A.Smit ta’limotidagi asosiy g’oya iqtisodiy liberalizm g’oyasi, davlatning 
iqtisodiyotga aralashuvini minimallashtirish g’oyasi, erkin raqobat asosida tashkil 
topadigan baho yordamida iqtisodiyotning o’zini-o’zi boshqarish g’oyasi 

---

hisoblanadi. Uning ta’limotiga ko’ra, bozor odamlar faoliyatini muvofiqlashtiradi 
(koordinatsiyalashtiradi), ularning manfaatlarini uyg’unlashtiradi. Bozor 
iqtisodiyoti novvoyni shirin non yopishga, bog’bonni ekologik toza meva-sabzavot 
etishtirishga, savdogarlarni boshqa mintaqalardan arzon bahoga tovarlar olib 
kelishga undaydi. Raqobat sharoitida iste’molchilar ehtiyojini yuqori darajada 
qondira oladigan ishlab chiqaruvchilar yashab keta oladi. Demak, ko’proq foyda 
olish ishtiyoqida bo’lgan tadbirkorlarning bir tomonlama manfaatlari, ularni 
jamiyatning boshqa a’zolari manfaatlariga xizmat qilishga majbur qiladi. “Menga 
nima kerak bo’lsa, shuni menga ber va sen o’zingga nima kerak bo’lsa o’shani 
olasan”. Aynan shunday ko’rinishda odamlar o’zlari ehtiyoj sezgan narsalarni bir-
birlaridan ko’proq olishga erishadilar. A.Smit kitobining asosiy mohiyati 
hukumatning va boshqalarning erkin raqobatga aralashuvini tanqid qilishdan iborat. 
A.Smitning fikricha, iqtisodiy hayotda garmonik tartib hukmronlik qiladi: agar 
erkin raqobat cheklanmasa, unda u dunyoni takomillashuvga olib kelgan bo’lar edi. 
Bunday xulosaga kelishda A.Smit o’zgarmas «tabiiy» iqtisodiy qonunlar 
mavjudligiga asoslangan. A.Smit tushunchasi bo’yicha, shaxsiy manfaatlar 
ijtimoiy manfaatlardan ustun tursa, ya’ni jamiyat manfaatlari uning a’zolari 
manfaatlarining yig’indisi deb qaralsa, shundagina bozor qonunlari iqtisodiyotga 
ko’proq ta’sir ko’rsatadi. A.Smitning asosiy xizmatlaridan biri shundan iboratki, u 
birinchi bo’lib iqtisodiyotni o’zining ichki qonuniyatlariga muvofiq amal qiluvchi, 
ob’ektiv, odamlarning irodasiga bog’liq bo’lmagan tizim sifatida qaraydi. Bunday 
tizim o’zining ichki qonuniyatlariga muvofiq amal qiladi. A.Smit iqtisodiyotning 
davlat sektori samarasizligini ko’rsatib o’tadi. «H ar xil sabablarga ko’ra, - deb 
yozadi u, - hukumat doimo va beistisno tarzda isrofgar. Eng avvalo, u birovlar 
ishlab topgan pulni sarflaydi, o’zgalar pulini esa hamisha o’zingnikidan ko’ra 
behuda sarflaysan. Bundan tashqari, hukumat xususiy korxonalardan juda uzoq 
turadi va ularning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun zarur bo’lgan e’tiborni ularga 
qarata olmaydi». A.Smit davlatning faqat uch funktsiyasini tan oladi: adolatli sud 
qilish, mamlakat xavfsizligini ta’minlash, jamiyat uchun zarur bo’lgan ijtimoiy 
korxona va muassasalarni ta’minlash. A.Smit merkantilistlarning protektsionizm 
siyosatini tanqid qiladi. Unga ko’ra, chetdan ancha arzon bahoga olib kelishi 
mumkin bo’lgan tovarni o’zida ishlab chiqarish be’mani narsadir. «Har qanday 
ongli oila boshlig’ining qoidasi sotib olishdan ko’ra uyda tayyorlash qimmatga 
tushsa, uni uyda tayyorlamaslikdan iborat... Ayrim oilalar uchun oqilona 
hisoblangan narsa, bir butun davlat uchun be’mani hisoblanmaydi». Erkin raqobat 
sharoitida bozor mexanizmi, eng avvalo, baho orqali iqtisodiyotda “tartib 
o’rnatadi”. Baho bozor xo’jaligining asosiy tashkiliy kuchi sifatida qaraladi. Baho 
talab va taklif o’zgarishi to’g’risida ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilarga 
signal berib turadi, ularni bir-birlarining manfaatlariga moslashishga majbur etadi. 

---

Baho orqali talab asosida kapital qo’yilmasi amalga oshiriladi, kerakli mahsulotlar 
ishlab chiqariladi. Odamlar bir-birlariga xizmat qilish orqali o’z manfaatlarini 
amalga oshiradi. Bozor iqtisodiyoti o’z-o’zidan amal qilayotgandek ko’rinadi, 
aslida u xatolar va tuzatishlar uslubida tartibga solib turiladi. v) “ko'rinmas qo'l" 
Bozor iqtisodiyoti bir markazdan turib boshqarilmaydi. Shunday bo’lsada, u 
muayyan tartib va qoidaga amal qiladi. Xo’jalik faoliyatining har bir ishtiro kchisi 
o’z maqsadini ko’zlagan holda ish yuritadi. Biroq bunday sharoitda alohida 
kishilarning manfaatlari qanday uyg’unlashadi, barcha jamiyat manfaatlari qanday 
yuzaga chiqadi? Birinchi bo’lib bu muammoni ilmiy darajaga ko’targan A.Smit 
bo’ldi. U shunday yozadi: «Har bir kishi o’z kapitalini ko’proq qiymat keltiradigan 
qilib ishlatishga harakat qiladi. Odatda, u jamiyat foydasiga ta’sir ko’rsatishni 
nazarda tutmaydi va unga ancha ta’sir ko’rsatayotganini sezmaydi. U faqat o’z 
manfaatini nazarda tutadi, faqat o’z foydasini ko’zlaydi. Shunday bo’lsada, bunday 
maqsad uning rejasiga kirmagan bo’lsa ham, ushbu sharoitda ko’rinmas qo’l uni 
maqsad sari yo’naltiradi. O’z manfaatlarini ko’zlagan holda, jamiyat manfaatlariga 
ataylab unga xizmat qilgandan ko’ra tez-tez xizmat qilib turadi». Gap shundaki, 
o’z manfaati yo’lida xizmat qilayotgan har bir odam pirovard natijada ijtimoiy 
mahsulotning ko’payishiga, jamiyat boyligining oshishiga yordam beradi. Shaxsiy 
manfaatga intilish ishlab chiqarishning rivojlanishiga, taraqqiyotga olib keladi. Har 
bir kishi o’zini o’ylab ish yuritadi, bundan butun jamiyat yutadi. A.Smit aytib 
o’tgan «ko’rinmas qo’l» bozor mexanizmidir. U odamlarni o’z istak va 
xohishlariga bog’liq bo’lmagan holda maqsad sari yo’naltirib turadi. Masalan, agar 
qandaydir bir mahsulotga, aytaylik, nonga bo’lgan talab oshsa, novvoylar uning 
narxini oshiradilar. Ularning daromadlari oshadi. Kapital bir tarmoqdan ikkinchi 
tarmoqqa oqib o’tib turadi, ayni chog’da, u non yopish sanoatiga oqib o’ta 
boshlaydi. Natijada, non ishlab chiqarish ko’payadi va narx yana pasaya boshlaydi. 
Bu yerda A.Smit shaxsiy manfaatni raqobat va xo’jalik mexanizmining ichki 
harakatlantiruvchi kuchi sifatida ko’rsatib bergan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida 
mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha turli mehnat egalari o’rtasida raqobat kurashi 
amal qilib turadi. Bunda shaxsiy manfaat, o’z foydasini ko’zlab ish yuritish bir 
vaqtning o’zida jamiyatga foyda keltiradi, umumiy boylikka erishishni ta’minlaydi.
2-savol 
D.Rikardoning iqtisodiy ta'limoti 
David Rikardo (1772-1823) klassik iqtisodiy maktabining atoqli vakillaridan biri 
hisoblanadi. U Londonda badavlat birja makleri yahudiy Avraam Rikardo oilasida 
tug’ilgan. Oiladagi o’n etti farzandning uchinchisi bo’lgan David yoshligida 
muntazam ta’lim olgan emas va u hech qachon kollej va universitetlarda ham 

---

o’qimagan. Lekin u otasi yordamida tijorat sirlarini yaxshi o’rgangan va 16 
yoshidayoq kontora va birjada otasiga yordamchi bo’lib ishlagan. D.Rikardo 21 
yoshida otasi bilan aloqani uzishga majbur bo’ldi. Chunki otasi uning xristian 
dinidagi qiz bilan bo’ladigan nikohiga qarshi edi. Oradan 5-6 yil o’tgach, 
D.Rikardo birjada o’ynab yirik boylik orttirdi. (bu davrga kelib uning oilasida 
uchinchi farzand tug’iladi, keyinchalik bu oila yana beshta farzand ko’radi). 
D.Rikardo 1810 yilga kelib London moliya dunyosidagi yirik shaxslarning biriga 
aylanadi. 1799 yili Bat kurortida D.Rikardo A.Smitning “Odamlar boyligi ...” 
asarini o’qib chiqqach, unda birinchi bor siyosiy iqtisodga bo’lgan jiddiy qiziqish 
paydo David Rikardo (1772-1823) ko‘zga ko‘ringan birja makleridan iqtisodchiga 
aylangan olim. 
Smitning xalqlar boyligi asaridagi goyalar va Rikardoning tamoyillari o’rtasidagi 
bog’liqlik 1817 yilgacha Adam Smitning Xalqlarning boyligi asari Rikardoning 
Siyosiy - iqtisodiy va soliqqa tortish tamoyillari paydo bo'lganga qadar ingliz 
iqtisodiy fikrlarni o'zida ifodalangan kitob sanalardi. Oxirgi to'rt o'n yillikda 
iqtisodiy tahlilni o'z ichiga olgan bir necha iqtisodiy fikrlar yaratilgan bo'lsada, ular 
hech qanday ahamiyatga ega bo'lmadi. Tomas Robert Maltus (17661834) 1798 
yilda o'z fikr va mulohazalari jam olgan maqola va 1803 yilda esa aholi to'g'risida 
kitob, 1815 yilda Edvert Vest, Robert Torrens, Maltus va Rikardo rentaning 
mukomasi bo'yicha kontsepsiya va iqtisodiy ahamiyatini yaratadilar. Ularda 
mujassam etgan g'oya klassik iqtisodiyotining asosiy predmetiga aylandi. Shu 
uchun biz birinchi navbatda Maltusning aholi to'g'risidagi tezisi va Rikardoning 
nazariyasidagi ayrim qismlarida asosiy kasb etgan g'oyalarni ko'rib chiqamiz. 
Keyingi navbatda biz Rikardoning renta nazariyasiga oid iqtisodiy fikrlarini 
muhokama qilamiz va baholaymiz. Oxirgi qismda biz yana Maltusning 
nazariyalariga qaytib, uning Siyosiy Iqtisodiyot Tamoyillarini ishlab chiqish shart 
sharoitlari, iqtisodiyotda bandlikni ta'minlash imkoniyatlarini o'rganamiz (1820 yil). 
Maltus va Rikardoning iqtisodiy g'oyalar ichida keng muhokama qilingan 
rivojlanishdagi qarama - qarshiliklar savollarini yoritib berishga harakat qilamiz.12 
RIKARDO: USLUB, SIYOSAT, PREDMET Rikardo iqtisodiy taTimotlarda 
o’zining sof nazariyasi bilan iqtisod rivojlanishiga hissa qo’shgan. Adam Smitga 
nisbatan siyosiy iqtisodga sanoat davriga hos ilmlarni hajm va uslubda abstakt 
tahlil orqali ko‘rib chiqqanligidadir. Rikardo Uslubiyoti D.Rikardogacha Adam 
Smit siyosiy iqtisodni tahlil qilishda ikkita yo‘nalishda: (1) o‘z davrining 
iqtisodiyotini deduktiv nazariya orqali tahlili va (2) zamonaviy va tarixiy institutlar 
to‘g‘risidagi tasvir orqali amalga oshirgan. Smitning bu usuli “tarixiy tavsiflovchi 
materiallar” nazariyani boyitganligidir. Rikardo, aksincha, o‘z ishida sof nazariy 
yondashuvga asoslandi. U o’z davrining iqtisodiyotni abstraktsiyalash va deduktiv 

---

usulni qo’llash bilan amalga oshirdi. Uning mahorati u sof nazariyasidagi 
matematik texnikasi biroz qo'pol bo'lsa-da bugungi kunning matematiklarini 
hayratga solmoqda. Garchi Rikardoning usuli, yuzaki va sof nazariy bo’lsa ham, 
amaliy iqtisod, siyosiy iqtisodiyot Rikardoning kuchli tomonlari bo’lgan. Jumladan, 
uning eng ko’tarilgan savollardan biri don masalasi Angliyada bug’doy importi va 
undan olinadigan daromadni taqsimlash o'z ta'sirini ko‘rsatmagan bo‘lsada u sabr 
saqladi. Keyinchalik bu nazariya unga real dunyo siyosati masalalari aniq tahlil 
qilish uchun zamin bo'ldi. Rikardo va Iqtisodiy Siyosat Rikardo o’z davridagi 
iqtisodiy muammolarni yechishga harakat qildi, bug’doyni narxini tushurshi, ijara 
narxlarining ko’tarilishi, Angliyadagi ishlab chiqarish va qishloq xo’jalik 
o’rtasidagi nisbiylikni asoslab berish bilan kechdi. O'zgaruvchan iqtisodiy tuzilma 
ishlab chiqarish va qishloq xo'jaligida siyosiy kuch hamda ochiq-oydin 
oqibatlariga ega. Ushu holatda eng asosiy savol bu xalqaro savdoni nazorat 
qilishda siyosiy manfaatdor taraflarni taqqoslash edi. Yer egalari erkin savdo, unda 
xarajatlarni erkinligini tarafdori bo’lsa, Britaniya sanoat vakillari esa ko'plab 
qishloq xo'jaligi mahsulotlari va /yoki arzon xomashyoni import qilish tarafdori 
bo’ldi. Rikardo siyosati keyinchalik faqatgina sog’lom iqtisodiy rivojlanishgagina 
emas, balki qator iqtisodchilarning siyosiy qarashlarining shakillanishiga ham o’z 
ta’sirini ko’rsatdi. Rikardo modelini o’ziga o’rnak qilib olganlar tuzilmalar 
o’rtasidagi sabab - oqibat bog’lanishlarni yuqori nazariy modelini qurishida yaxshi 
amaliyot bo'ldi. Kuchli nazariy xulosalarga erishish uchun u abstrakt darajada 
bo'lsada nazariy natijalarni o’rganib, o'zgaruvchilar sezilarli muzlatilgan ta'sirni 
iqtisodiy siyosat modeli orqali tasvirladi. Rikardoda go’yalarida qiyinchiliklar 
konsteptual nazariy siyosat bilan emas, baliki real dunyoda "muzlatilgan" qoidalar 
tufayli yuzaga keladi. 1-mavzuda biz iqtisodiyot nazariyasi, normativ iqtisodiyot 
va iqtisodiy san'at o'rtasidagi farqni ilmiy tahlil qildik. Bu mavzuda biz o’z 
davrining ustasi bo’lgan Adam Smitning mavhum nazariya shakllanishini, 
xulosalar va siyosatni amaldagi ishlashida ehtimol nazariyalar, uning siyosati 
tavsiyalari va nazariy yondashuvlari bilan tanishamiz. Unga qarama - qarshi 
bo’lgan Rikardo tavsiyaviy xarakterdagi g’oyalar bilan emas, balki amaliy - 
nazariy mulohazalari bilan o’zini iqtisodiy siyosatchi sifatida tanitdi. Rikardo 
uslubi (yuqori abstrakt darajadagi) va uning siyosatga nisbatan yondashuvlari oxir 
- oqibatda keingi iqtisodchilar dasturamal vazifani o’tadi. XX asr boshlarigacha 
Rikardoning abstract uslubiyoti J.S.Mill, Alfred Marshal va Smit kabi kensteptual 
yondashuvchalik siyosiy iqtisodiyotda nazorat tendensiyasini yaratib bera olmadi. 
Amerika institutionalistlari, nemis tarixiy maktab vakillari, Marshall hamda 
ko’pchilik yangi ortodoksal iqtisodchilar abstract bo’lmagan. Bugungi kunda 
Rikardo ta’limotining ikkita komponenti ortda qolmoqda: bular oxirgi xulosasi 
aniq bo’lgan abstract nazariya va abstract nazariya asosida yaratilgan kontseptual 

---

bo’lmagan tanlanmalar. Ba'zilar ustoz nazariyotchi qoldirgan merosni shubhali deb 
hisoblaydilar. Qolganlar esa iqtisodiy san’atning asosiy qismi abstraktlash deb 
bilib, uni hozirgi kun chegarasiga yaqinlini ta’kidlashadi. Iqtisodiy fikr va siyosat 
tarixi hech qachon umumiy kompleks savollarga to’liq javob beraolmaydi, u 
abstrakt va kontekstli tahlil qilishga bog’liqdir. 
RIKARDONING QIYMATNAZARIYASI Rikardo qiymati nazariyasini Don 
qonuni munozaralariga javoban ishlab chiqdi. Bir qator yozuvchilar, ayniqsa 
Maltus, don importiga tariflarni oshirish uchun Angliyaga foydali bo'lardi, deb 
ta'kidlaydi. Ularga qarshi Rikardo, tariflarga qarshi bo’lib, bepul xalqaro savdoni 
yolga qo’yish ingliz iqtisodiy rivojlantirishi uchun foydali bo’lar edi deydi. U 
yuqori tariflar kapital mablag'lari tezligini sekinlashtiradi, bu foydaning darajasi 
kamaytiradi deb mulohaza yuritgan. Iqtisodiy o'sish sur'ati kapital mablag'larni 
kursiga bog'liq, tariflar esa o'sish tezligi pasaytirish xususiyatiga ega. Rikardo bu 
muammo bilan bog'liq bir necha g’oyalar Adam Smitning iqtisodiy nazariyasida 
qoniqarsiz deb topdi. Protectionistlar ilgari surgan ishlab chiqarish qiymati 
nazariyasida yuqori tariflar foydani kamaytirmaydi degan g’oyadan foydalandi. 
Rikardo va protectionistlar oliy tariflar yuqori ish haqi olib keladi, deb ta'rifladilar, 
ammo uzoq va achchiq munozaradan so’ng foyd a va ijara ta'siri haqida 
kelisholmadilar. Har ikkala tomon ham kam unumdor yerlar o'zlashtirish va ekin 
maydonlaridan intensiv foydalanish tariflar chegarasini pastga surishiga olib keladi 
degan xulosaga keldilar. Don ishlab chiqarish uchun xarajatlarni o'sishi ishchilar 
ish haqini oshirish lozim, chunki ishchi o’z oilasi hayot tirikchiligi uchun zarur 
oziq-ovqat byudjetlarni o’sishiga olb keladi. Protectionistlar Smitning ishlab 
chiqarish qiymati nazariyasiga asoslanib, yuqori ish haqi foydani kamaytirmaydi 
deyishdi. Ba'zi protectionistlar hatto don tariflarni pasayishi, oziq-ovqat narxlari, 
ish haqi tushishi va barcha narxlarning umumiy holda tushirib depressiya olib 
keladi deyishdi. Rikardo, shuning uchun ham, ishlab chiqarish qiymati nazariyasi 
rad etib, donga tariflarni olib tashlashni Angliyaga foyda kelishini aytdi. U o’zini 
Don Qonuni eng muhim iqtisodiy ahamiyat kasb etgan daromad va uni taqsimoti 
bo’yicha keng tarqalgan nazariyada ko’rdi. Shunday qilib, u muqobil qiymat 
nazariyasini rivojlanishiga olib keldi. Qiymatni tushintirishga xarakat qilgan 
bugungi kundagi ko’pchilik nazariyalar nisbiy narxlar belgilash tarafdori. Biroq, 
Rikardo ko'ra, qiymati nazariyasidagi asosiy muammo vaqt davomida nisbiy 
narxlarning o'zgarishlarni keltirib chiqaruvchi iqtisodiy kuchlar bo'ldi. Rikardo bu 
borada qiymat masalasiga hujum qildi, chunki don qonunining daromadlarini 
taqsimlash qiziqtirgan edi. Shunday qilib ma’lum vaqt oralig’ida ikkita bug’uni bir 
suv kunduziga a’riboshlash aloqador emas, balki shu davr iqtisodiy kuchlar bu 
nisbatning o’zgarishiga sabab bo’ladi deydi. Agar, masalan suv kunduzining narxi 

---

ortsa 3D = IB tarzida, unda interpritasiya bilan muammo paydo bo’lganligini 
ko’rsatadi. Bu bo’guni narxini pasayishimi yoki suv kunduzining narxini 
ko’tarilishimi? Ikkala faraz ham to’g’ri, ammo u bizga ularning qimmatlilik 
darajasini ko’rsatmaydi. Qimmatlilik darajasi orqali biz suv kunduzining narxi 
qimmat bo’ldimi yoki bo’g’ularning qimmati yoqoldimi degan savolni aniqlaymiz. 
Agar yuqorida ko’rsatilganday tovar bo’lmaganida biz tovarlarning qimmatlilik 
xususiyatiga ahamiyat bermasdik. Rikardo ma’lum vaqt davomida bunday tovar 
mavjud bo’lmaganida biz bu muammini tan olmasdik; lekin aynan 
mutlaq(absolyut)qiymati o'lchovining shakllanishi bizga shu muammo borligini 
ko’rsatdi deydi. U o’z Tamoyillarining birinchi tahrirda bu muammoni ko'rib 
chiqdi va uning oxirgi nashrida «Mutlaq Qiymat va O'zgarishi Bahosi" ham qayta 
e’tirof etildi. (Qizig'i shundaki, bu qog'oz 1943 yilgacha yo'qolgan va keyin 
topilgan. U Jeyms Milldan John Stuart Millga va keyin Millning merosxo'rlariga iy 
o'tdi. Bu asarni Rikardoning IV Bobida topish mumkin.) Lekin Rikardo mutlaq 
qiymatni qoniqarli o'lchov sifatida shakllantirish imkoniga ega bo’lmagan. Vaqt 
davomida narxlar o’zgarishi yuz beradimi? Biz Rikardoning nisbiy narx 
shakillanishi bo’yicha berilgan savoliga o’tamiz. Rikardoning qiymatning mexnat 
nazariyasi Rikardo kitobini Adam Smitning qiymatni aniqlanishi to’g’risidagi 
fikridan boshladi: “Tovarning qiymati yoki uning hajmi biron tovar shu tovarni 
ishlab chiqarish uchun mehnatga to'lanadigan miqdoriga bog'liq emas, balki ishlab 
chiqarish uchun zarur bo'lgan nisbiy mehnatga bog’liq”21. Aytish lozimki u 
Smitning qiymatning mehnat nazariyasi tuzog’iga tartibsizlik va nisbiy narxlarni 
bilan javob bermadi. Smit tovarni ishlab chiqarish uchun zarur mehnat (qobiliyat, 
qiyinchilik, zukkolik savol) ish haqi uchun zaruriy mehnat deb bilgan. Rikardo bu 
bo’yicha keng fikrlab, mehnat uchun to'lanadigan to’lov ish haqi bilan emas, balki 
ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan mehnat miqdorini bajarilishi bilan baholanadi 
deb qayd etdi. Rikardo keyin Smit olmos suv paradoksi orqali ko’rsatilgan 
masaladan foydalanib, uning qiymati ustidan sarosimaga keltirgan holatga 
murojaat qildi. 
Smitning iste’mol va o’zgaruvchan narx o’rtasidagi nozik bog’lanishni Rikardo 
ahamiyati juda katta deb bildi. Zamonaviy terminologiyada Rikardo tovarga 
nisbatan ijobiy bahoning kuchayishi, unga talabni keltirib chiqarishi lozim, lekin 
talab uning qimmatini belgilamaydi deydi. Ikki manbalardan yordamida hosil 
bo’lgan tovar: ularning taqchilligi va ularni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan 
mehnat miqdori uning narxini shakillantiradi. Ba'zi tovarlar, shu bilan birga, 
o'zlarining tanqisligi va nodirligi bilan narxni yaratadi. Bu shunday tovarki, ular 
erkin ishlab chiqarilmaydi va ularni ta'minotini yildan yilga oshirb bo’lmaydi, ular 
taklifi elastic emas bular noyob suratlar, kitoblar, tangalar va vino kabilardir. 

---

Uning so'ziga ko’ra “bunday tovarlarni qiymati ularni ishlab chiqarish uchun 
dastlabki zaruriy mehnat miqdori to'la mustaqil, turli mol-dunyo va ularga egalik 
qilish istaydiganlar uchun bebahodir”22. Rikardo aytayotgani aslida, talab egri 
chizig’i narxini belgilasa, qattiq moslashuvchan bo'lmagan ta'minot egri chizig’i 
bo’lsa shaxslar xohishi va daromad funksiyasini beradi. Rikardoning taqsimot 
nazariyasi Bizda Rikardo qiymatning mehnat nazariyasi, renta nazariyasi va 
Maltusning Nufuz Qonuni bor desak, biz endi Rikardo uch asosiy muammosini 
ko'rib chiqishimiz mumkin: ma’lum vaqt ichida nima ish haqi, foyda va ijara 
orasida daromad funktsional taqsimlash belgilaydi; uzoq vaqt mobaynida 
daromadlarning taqsimoti va iqtisodiy rivojlanish qanday yuz beradi; va Don 
Qonuni tufayli daromad taqsimoti va iqtisodiy o'sish darajasi qanday yuz beradi. 
Rikardo qiymat va renta nazariyasini ishlab chiqqaniga qadar bu savollarga javob 
bera olmadi. Taqsimot nazariyasi Oddiy grafik yordamida biz, iqtisodiyotiga 
mavjud yer miqdor asosida kapital va mehnat fiksirlangan birligini Rikardoning 
taqsimot modeli orqali ko’rsatamiz. 6.3 rasmda yilda kapital va mehnat birligi 
gorizontal o'qda va bug'doy bushelda marginal jismoniy mahsulotlar vertikal o'qda 
ko’rsatildi. ABQM egri chizig’i marginal jismoniy mahsulotlarini ifodalaydi. 
Muvozanat holatidan boshlasak, OC masofa mavjud yerni ifodalasa, kapital va 
mehnat ma'lum bir miqdori ikkinchi tomonni ifodalaydi. Kapital va mehnat asosida 
marginal mahsulotning oxirgi birligi eramizdan avval qo'llanilgan, qishloq xo'jaligi 
mahsulotlari ishlab chiqarilgan umumiy mahsulot modeli OABC maydoniga 
tengdir, chunki barcha marginal mahsulotlar yig'indisi umumiydir. Rikardo 
muammosi ish haqi, foyda va renta o'rtasida jami mahsulotni taqsimlanishni 
aniqlash edi. Uning aniqlash mumkin bo’lgan uch o'zgaruvchi bor edi, bu usul 
geneal edi, va u turli aktsiyalar uchun chiqarib tashlash usulini tanladi. Shuning 
uchun, Rikardoning daromad taqsimlash nazariyasini ko'pincha qoldiq nazariyasi 
deb atashadi.