Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

 
12.3.Иш вақти тушунчаси ва меҳнатга ҳақ тўлаш. 
Ишчи ўз иш вақти давомида моддий бойлик яралади. Яьни, маҳсулот ишлаб 
чиқаради ѐки хизмат кўрсатади, шу мақсадда сарфланган вақт иш вақти дейилади. 
Иш вақти жонли ва буюмлашган меҳнат ўлчови бўлиб, ундан меҳнат 
унумдорлиги даражасини аниқлашда фойдаланилади ҳамда меьѐр белгилашни асоси 
ҳисобланади. Меҳнатни меьѐрлаштириш иш вақтига асосланган ҳолда меҳнатни 
тақсимлаш ва тартибга солиш имконини беради. Бу ҳолат тармоқ ѐки халқ хўжалиги 
миқѐсида меҳнат баланси ѐрдамида ҳам аниқланиши мумкин. Иш вақти сарфи 
меьѐрини белгиланиши меҳнат ўлчови ва иш ҳақи орасидаги боғлиқликни 
таьминлайди. 
Иш вақтининг энг асосий характерли томони унинг давомийлиги ва 
интенсивлиги ҳисобланади. 
Иш вақтининг ҳар бир бирлигида (соат, кун, ҳафта, ой) ишчи бир хил шароитда 
турли миқдорда маҳсулот ишлаб чиқариши мумкин. Бунга бир қатор сабаблар бўлади: 
ишлаб чиқаришни ташкил этилиши; ишчи қобилияти; иш шароити; меҳнат меьѐри ва 
бошқалар. 
Кўп камчиликлар меҳнатни ва ишлаб чиқаришни ташкил этилишига боғлиқ 
бўлади. Шунинг учун ишчи иш вақтини баҳолашда фақат уни узунлиги билан эмас, 
балки уни тиғизлиги ва натижалилиги билан ҳам баҳоланиши зарур. Иш вақтидаги 
узилиш, бўш туриб қолиши бартараф этиш меҳнат унумдорлиги ортишига олиб келади. 

---

115 
Аммо барча иш вақтини йўқотишни олдини олиш меҳнат унуми ортишига олиб 
келавермайди. Бу ҳолатда иш вақтидан фойдаланишни яхшилаш керак. 
Шунинг учун иш вақти тушунчаси ўзига аниқлик киритишни талаб қилади: 
ишдан ташқари вақт, бўш вақт. 
Ишчиларнинг умумий календар иш вақти фонди мазмунига кўра икки катта 
бўлимдан иборат: иш вақти ва ишдан ташқари вақт. 
Иш вақтида моддий бойлик яратилади. Ишдан ташқари вақтини - бу календар 
фондидан иш вақтини чиқариб ташлаш орқали аниқланади. Бу вақтда ишчи дам олади, 
ухлайди, ўзининг маиший эҳтиѐжларини таьминлайди. 
Иш вақти билан ишдан ташқари вақт орасида узвий боғлиқлик мавжуд. Кўпроқ 
миқдор нуқтаи назаридан боғлиқлик бўлади. Фақат кун ва ҳафтанинг давомийлиги 
доимий миқдор, аммо иш вақти ва ишдан ташқари вақт орасидаги муносабат ўзгариши 
мумкин. Бунинг ичида белгиловчиси иш вақти ҳисобланади, унинг давомийлиги 
қонунда қатьий белгилаб қўйилади. 
Бугунги кунда республикамизда 5-6 кунлик иш вақти белгиланган бўлса, унинг 
давомийлиги 6-8 соат ҳисобланади. 
Саноатда иш вақтининг давомийлигини ўртача вақти ҳозирда 40 соатни ташкил 
этади. Иш вақтининг давомийлигини қисқариши ишдан ташқари вақт ортишига олиб 
келади. Бўш вақт ҳиссасини ортиши ходимларнинг бошқа уй ишлари билан 
шуғулланиш имконини беради. 
Шуни ҳам эсда тутиш керакки, иш вақти ва ишдан ташқари вақт орасидаги 
боғлиқлик фақат миқдор жиҳатдан эмас, балки ишлаб чиқариш фаолияти мазмуни, иш 
вақти характери, бўш ва ишдан ташқари вақт тузилишига таьсир cтади. Масалан, 
малакали фаолият учун ишчи ўз устида ишлаши, ўқиши зарур ва унинг акси. 
Ишдан ташқари ва бўш вақт иш вақти самарадорлигига таьсир этади, у меҳнат 
унумдорлигини ортишига олиб келади. Яхши дам олмаслик, кўчиб юриш, ортиқча 
ҳаракат меҳнат унумдорлигига салбий таьсир этади. Ишчининг руҳиятини туширади ва 
иш қобилиятини пасайтиради. 
Иш вақтининг икки асосий тун иш вақти ҳажми ва календар вақтни фарқ қила 
билиш керак. Маьлум бир ишлаб чиқариш жараѐнини амалга ошириш учун иш вақти 
ҳажми барча меҳнат харажат миқдори билан аниқланади. Бунда календар иш вақти 
фондига боғлиқ эмас. 
Иш вақтини календар миқдорда ўлчаниши ишлаб чиқариш вақти 
давомийлигини характерлайди ѐки маҳсулот бирлигига тўғри келадиган иш вақти 
ҳажмида иш вақти ҳажми билан календар иш вақти фонди бир-бири билан боғлиқ. 
Ишчи ва хизматчиларнинг меҳнат ҳақлари - бу меҳнат ресурсларини ишлаб 
чиқариш жараѐнида қатнашуви баҳоси ҳисобланади. У маьлум бир миқдорда 
сарфланган меҳнатнинг миқдори ва сифатига боғлиқ бўлади. 
Бозор муносабатлари бозордаги мавжуд меҳнат ресурсларини тавсия этади, 
уларнинг ҳудудлар бўйлаб жойлашувини тақозо этади. қаерда ишчи кучига эҳтиѐж 

---

116 
бўлса, шу ерда ҳаракат қилиши ва жамланишувини билдиради. Юқоридаги 
омилларнинг барчаси меҳнатга ҳақ тўлашнинг аниқ шаклини юзага келтиради. 
Бозор шароитида меҳнатга ҳақ тўлаш масалалари қуйидаги тамойилли 
ҳолатларга асосланган. 
Тўғри режали бошқарув шароитидаги бар бир кишига меҳнат қилиш, дам олиш 
ҳуқуқлари бир оз сусаяди, бозор эса кўпроқ ушбу жараѐн натижаларига асосланади. 
Маҳсулот ишлаб чиқарилади, бозорда сотилиш натижасида ўз харидорини 
топади. Демак, у ижтимоий-зарурий ҳисобланади. Шундай экан, коллективнинг ҳар бир 
аьзоси, ижтимоий маҳсулотнинг маьлум бир қисмини шахсий эҳтиѐжига олади. 
Бозор конюнктураси ва истеьмолчи тан олиниши икки омилли айрим ишчилар 
ѐки коллективнинг дарормад даражасини белгилайди. Бундай ҳолат аҳолининг кенг 
тоифаси билан ишлаб чиқарувчиларнинг боғлиқлигини оширади. Яратилган маҳсулот 
натижалари, унинг сифат даражаси, баҳоси иқтисодий жавобгарлик билан бир қаторда 
ортиб боради. 
Меҳнатга қараб тақсимот ўзгаради, унга асос қилиб меҳнатга сарфланган 
харажат ишлаган иш вақти, унинг малака даражаси меҳнатни бозорда товар сифатида 
тан олиниши асос бўлади. Товар ишлаб чиқарувчиларнинг даромадларининг бош 
манбаи товарларни сотишнинг бош мезони бўлиб қолади. 
Бозор шароитида меҳнат ресурсларининг ҳаракатчанлиги ортади. У бир қатор 
омилларга боғлиқ бўлади. Корхоналарнинг йўналиши ўзгаради, сабаби бозор товарлар 
номенклатураси, сифатига янгидан-янги талабларни қўяди. Маьлум бир ишлаб 
чиқариш йўқолиб борса, янги бир тизим юзага кела бошлайди. Унга асосий бўлмаган 
омил - миграция жараѐни. Маьлум бир коллективда ѐки маьлум иш шу жойида олдинги 
маҳсулотларни қатьий ишлаб чиқарилиши йўқолади. Ишчилар шундай иш жойларини 
ахтарадики, у ерда унинг қобилиятлари тўла намоѐн бўлади. Шу билан бир қаторда, 
салбий ҳолатлар ҳам юзага келади - хотиржамлик, ишончсизлилик ва унинг энг 
асосийси ишсизлик имконияти юзага келиши сезилади. 
Тадбиркор ўз фаолияти давомида бир қатор ички ва ташқи омилларга дуч 
келади, уларнинг ҳаммаси тўланган бўлиши шарт. Станок, машина, қурилма, хомашѐ 
сотиб олади, ишлаб чиқаришни йўлга қўяди. Ишчиларни йўллайди ва уларга ҳақ 
тўлайди - мана шу иш ҳақи ҳисобланади. 
Бир томондан меҳнатга тўлов ишчи ва хизматчиларнинг жисмоний ҳамда 
интеллектуал кучи харажатларини қоплаши керак. Иккинчи томондан бошқа 
корхоналарда шундай меҳнатга тўланаѐлган ҳақ даражасидан келиб чиқиб, у норози 
бўлиб қолмаслиги ҳам зарур. 
Аммо тадбиркорни бир қатор ташқи омиллар чегаралаб қўяди: 

давлат томонидан иш ҳақининг минимал (енг паст) даражаси белгилаб қўйилиши; 

бирлашган касаба уюшмалари талаблари; 

тадбиркор ва ишчи орасидаги шартнома шартлари ва ҳоказо. 
Меҳнатга ҳақ тўлашни ташкил этишда тадбиркорларга қуйидагилар зарур: 

---

117 

ўз корхонасида меҳнатга ҳақ тўлашнинг шакли ва тизимини аниқлаш; 

бошқарув ходимлари, мутахассислар ва хизматчиларнинг ойлик 
маошлари тизимини ишлаб чиқиш; 

ишчилар, шу жумладан, бошқарув ходимларига мукофотлар тўлаш 
мезони ва даражаларини аниқлаш. 
Тадбиркорлар ихтиѐрида кўп имкониятлар мавжуд бўлади. Иш ҳақи шакли ва 
тизимини танлаш меҳнатга қўшимча ҳақ ҳисоблаш, рағбатлантириш ва бошқалар. 
Шунда раҳбарнинг уддабуронлиги, ишбилармонлиги уларнинг орасидан энг қулай 
ҳолатни танлаб олиш, у маълум бир миқдорда корхона фаолиятига мос келиши шарт. 
Ҳозирги кунда кўпчилик корхоналарда кенг тарқалган меҳнатга ҳақ тўлаш 
шакллари қуйидагилар: