Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
2-
§
. Banklarning forfeyting operatsiyalari 
 
Banklar raqobatbardoshligining o‗sishi, O‗zbekistonning xalqaro 
bozorlarga integratsiyalashuvining kuchayishi, eksport savdosiga davlat 
cheklovlarining kamayishi hamda o‗zbek eksporti bilan bog‗liq 
risklarning oshishi tijorat banklari taklif etadigan yangi bank 
xizmatlarining rivojlaninishini taqozo etadi. 
Mana shunday xizmatlardan biri forfeytinglashtirishdir. Forfeyting 
– bu xalqaro savdoni moliyalashtirishning muqobil shaklidir. Forfeyting 
inglizcha «forfeiting» so‗zidan olingan bo‗lib, huquqdan voz kechish 
degan ma‘noni anglatadi. Forfeyting – bu tijorat banklari tomonidan 
(forfeyter) to‗lov amalga oshirilmagan sharoitda eksportyorga nisbatan 
regress huquqini hisobga olmasdan eksport talabnomalarini sotib 
olishdir. Boshqacha qilib aytganda, kreditordan aylanmasiz asosda 
o‗tkazma yoki oddiy vekselni aylanma hujjatlarda qayd etilgan qarz 
sifatida sotib olishdir. Qarzni sotib oluvchi (forfeyter) qarzdorlardan pul 
mablag‗larini undirib olish imkoniyati bo‗lmaganda, kreditorga nisbatan 
559
to‗g‗risidagi me‘yoriy hujjatlarga asosan tijorat banklari o‗z daromadlari 
va xarajatlarini amalga oshiradilar. 
Har bir tijorat bankining o‗z faoliyatini olib borishdan maqsadi 
yuqori daromad olishga qaratilgan. Bu daromadlarning ko‗paytirish 
yo‗llarini tijorat banklari o‗zlari mustaqil ravishda belgilaydilar. 
O‗zbekiston Respublikasi tijorat banklari asosiy daromadlarini baja-
radigan operatsiyalaridan oladi. Eng avvalo, bank oladigan daromad 
uning kredit operatsiyalaridan keladigan daromad hisoblanadi. Tijorat 
banklari mijozlarga ma‘lum muddatga qat‘iy belgilangan foizlarda kre-
dit beradi. Bank bundan tashqari aholiga ko‗rsatadigan xizmatlar uchun 
haq oladi. 
Foizli daromadlar oldindan shartnoma asosida belgilangan foiz 
stavka bo‗yicha hisoblanadi. Banklar o‗z kapitalini tezroq ko‗paytirish 
maqsadida, jalb qilingan mablag‗lardan samarali foydalanish va ulardan 
ko‗proq foyda olish maqsadida qisqa muddatli kreditga ko‗proq mablag‗ 
yo‗naltiradi. Chunki bu qisqa muddatli kredit juda oz fursatda yana 
bankka qaytib, u bo‗yicha hisoblangan foizlar ham bank daromadini 
ko‗paytirishga zamin yaratadi.
Banklar mijozlarning hisobidan ularning topshiriqlarini bajarish bi-
lan bog‗liq komission operatsiyalarni ham olib boradilar. Bunday ko-
mission operatsiyalar mamlakat ichida yoki bir mamlakatdan boshqa 
mamlakatga pul o‗tkazishda, bank o‗z mijozlari uchun ularning hisob-
kitob, joriy, valyuta, qarz va boshqa hisob varaqlarini ochish hamda 
yuritish bo‗yicha ko‗rsatadigan xizmatlar, naqd pul berish (olish), shuni-
ngdek, axborot, maslahat, ekspertiza hamda boshqa xizmatlar ko‗rsatish 
orqali ham daromadini ko‗paytiradilar. 
Bundan tashqari, banklar investitsiya bo‗yicha, ya‘ni qimmatli 
qog‗ozlarni sotib olish va sotish yo‗li bilan ham yuqori daromad ola-
dilar.
Shuningdek, tijorat banklari qimmatli qog‗ozlar chiqarish, joylashti-
rish, xarid qilish, sotish, hisobini yuritish va ularni saqlash, mijoz bilan 
tuzilgan shartnomaga asosan qimmatli qog‗ozlarni boshqarish, qimmatli 
qog‗ozlar bilan boshqa operatsiyalarni bajarish orqali daromad ko‗radi. 
Tijorat banklari bajaradigan operatsiyalaridan oladigan daromadlari 
tarkibiga yana bankning forfeyting (veksellar hisobini yuritish), fakto-
ring (qarzlarni undirish, tovar va xizmatlarni qayta sotib, keyin ular u-
chun to‗lovlarni undirishga doir huquqlarni qabul qilish), trast (ishonch-
ga asoslangan) operatsiyalari ham kiritiladi. Bu operatsiyalarni tijorat 
banklari mijozning topshirig‗iga ko‗ra amalga oshiradilar va 

---

558
Respublikamiz bank tizimida yuridik va jismoniy shaxslar 
mablag‗larini banklar tomonidan depozitlarga jalb qilish bank xizmatlari 
orasida eng ko‗p tarqalgan xizmat turidir. Barcha yuridik shaxslarning 
hisob raqamlari banklarda talab qilib olinguncha depozit shaklida bo‗lib, 
banklar ularni yuritish yo‗li bilan mijozlarga xizmat ko‗rsatadi va uning 
evaziga daromad oladilar. Ya‘ni, har bir operatsiya evaziga bank fiksir-
langan foizlarni ushlab qoladi va shundan sezilarli darajada daromad 
ko‗radi. 
Bankning noan‘anaviy xizmatlari bo‗lgan lizing operatsiyalari, in-
formatsion, konsultativ xizmatlarni ko‗rsatish orqali ham banklar daro-
mad oladi. 
Demak, yuqoridagilardan kelib chiqib, bank daromadlarini shakliga 
ko‗ra quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: 
-foizli daromad; 
-ko‗rsatilgan xizmatlar uchun komission to‗lov; 
-boshqa daromadlar – valyuta kurslaridagi farqlar, balans va bozor 
narxlarining farqlanishi v.b. 
Tijorat banklarining yangi qabul qilingan buxgalteriya rejasini 
qarab chiqadigan bo‗lsak, bu erda daromadlar quyidagicha tasniflanadi: