Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

xos xususiyati
mavjud: 
-
 birinchidan
, banklar faqat ular uchun xos bo‗lgan qarz 
majburiyatlarini (depozit, omonat sertifikatlari v.b.) chiqaradilar va bu 
yo‗l bilan yig‗ilgan mablag‗larni boshqa subyektlar tomonidan 
chiqarilgan qimmatli qog‗ozlar va qarz majburiyatlariga joylashtiradilar. 
Bankning bu xususiyati moliyaviy broker va dillerlar faoliyatidan farq 

---

42
- yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda 
qabul qilingan mablag‗lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investit-
siyalash uchun foydalanish; 
- to‗lovlarni amalga oshirish bilan shug‗ullanuvchi yuridik shaxsdir. 
Demak, bank barcha riskni o‗z zimmasiga olib, yuridik va jismoniy 
shaxslarning pul mablag‗larini jalb qilib, bank resurslarini tashkil qilgan 
holda, bu mablag‗larni muddatida qaytarib berish, muddatlilik, to‗lov va 
ta‘minlash shartlari asosida o‗z nomidan ularni joylashtiradi hamda 
yuridik va jismoniy shaxslar o‗rtasidagi hisob-kitob va vositachilik ope-
ratsiyalarini olib boruvchi kredit muassasa hisoblanadi. 
 
6-rasm.
 Pul mablag„lari harakati 
 
Ba‘zi adabiyotlarda «bank – bu korxona», deb ham izoh beriladi. 
Ma‘lumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish ja-
rayonini amalga oshirmaydi. Tijorat banklarining faoliyatini korxona 
faoliyatiga shu jihatdan o‗xshatish mumkinki, tijorat banklari ham kor-
xonalar singari o‗z faoliyatining o‗z daromadini ko‗paytirishga qaratadi, 
lekin korxonalar faoliyatidan farqli ravishda banklar shu asosida, bi-
rinchidan, o‗z ta‘sischilari – aksiyadorlarining manfaatlarini, ikkinchi-
dan, o‗z mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni ta‘minlaydi. 
Shuningdek, tijorat banklari ssuda kapitali harakatini amalga oshi-
radi va shu asosda bank o‗z aksiyadorlariga, paychilariga foyda olishni 
ta‘minlaydi. 
Tijorat banklari bank tizimining muhim bo‗g‗ini bo‗lib, kredit 
resurslarining asosiy qismi shu banklarda yig‗iladi va bu banklar yuridik 
Jismoniy shaxslar, korxonalar, 
tashkilotlar, jalb qilingan 
mablag‘lar 
Bank tashkilotlari 
Bank 
Jismoniy shaxslar va 
korxonalar 
39
- majburiy rezerv talablarini o‗z vaqtida va to‗liq hajmda 
bajarishi; 
- bank ustav kapitali miqdori qonun hujjatlarida belgilangan 
me‘yor talablaridan kam bo‗lmasligi; 
- bank majburiyatlarining bank aktivlari bilan to‗liq qop-
langanligi; 
- xavfli va nosog‗lom bank faoliyati amalga oshirilmayotganligi; 
- omonatchilar tomonidan bankka ishonib topshirilgan mablag‗lar 
butligiga real xavf mavjud bo‗lmasligi; 
- oxirgi uch oy mobaynida Markaziy bank tomonidan ajratilgan 
kreditlar bo‗yicha asosiy qarz va unga hisoblangan foizlardan muddati 
o‗tgan qarzdorligi (qaytarish muddatini kechiktirish holatlari) mavjud 
bo‗lmasligi zarur. 
Qarz oluvchi bankka ta‘minotsiz kredit ajratish masalasi 
Markaziy bankning Kredit qo‗mitasi tomonidan ko‗rib chiqiladi. Kredit 
qo‗mitasi qarz oluvchi bankka ta‘minotsiz kredit berish yoki bermaslik 
to‗g‗risida bir bank ish kuni davomida qaror qabul qiladi. Markaziy 
bankning Kredit qo‗mitasi ta‘minotsiz kredit ajratishni rad etish 
to‗g‗risida qaror qabul qilganda, bu haqda qarz oluvchi bankni bir bank 
ish kuni ichida xabardor qiladi. 
Kredit qo‗mitasi tomonidan ta‘minotsiz kredit ajratish to‗g‗risida 
ijobiy qaror qabul qilingan taqdirda, Kredit qo‗mitasi qarorida kredit 
shartnomasini tuzish hamda ta‘minotsiz kredit ajratish sanasi, kredit 
summasi va foiz stavkasi belgilanadi.
Ta‘minotsiz kredit kredit shartnoma asosida berilib, unda Markaziy 
bank tomonidan qarz oluvchi bankka kelishilgan miqdorda va shartlar 
asosida ta‘minotsiz kredit berish, qarz oluvchi bank esa olingan 
ta‘minotsiz kreditni qaytarish va uning uchun foizlar to‗lash 
majburiyatlarini o‗z zimmasiga oladi. 
Markaziy bank tomonidan banklarga ta‘minotsiz kreditlar 
O‗zbekiston 
Respublikasining 
milliy 
valyutasida 
muddatlilik, 
qaytarishlik, to‗lovlilik va maqsadlilik shartlari asosida 3 oy 
muddatgacha qaytarish muddatini uzaytirish huquqisiz beriladi.
Ta‘minotsiz kredit bo‗yicha foiz stavka Markaziy bank 
boshqaruvi tomonidan kreditlarning muddatidan kelib chiqqan holda 
o‗rnatiladi. 
Ta‘minotsiz kreditdan foydalanganlik uchun foizlarni hisoblash 
kredit shartnomasida ko‗rsatilgan miqdor va tartibda, kredit ajratilgan 
kundan boshlab, u to‗liq qaytarilgan kundan oldingi kungacha bo‗lgan 

---

40
muddatga amalga oshiriladi. Ta‘minotsiz kredit mablag‗lari va unga 
hisoblangan foizlar qarzdor bank tomonidan kredit shartnomasida 
belgilangan muddatlarda qaytarilishi lozim. Bunda qarzdor bank 
ta‘minotsiz kreditni muddatidan oldin to‗liq yoki qisman qaytarishi 
mumkin. Bu holda tijorat banki tomonidan ta‘minotsiz kreditlar 
bo‗yicha foizlar faqat kreditdan foydalanilgan davr uchun hisoblanadi va 
to‗lanadi. 
Qarz oluvchi bankka ajratiladigan ta‘minotsiz kreditlarning 
maksimal miqdori qarz oluvchi bankning milliy valyutadagi hisob 
varaqlar bo‗yicha majburiyatlarining qoldiqlari jami summasining 30 
foizidan oshmasligi (bundan vasiylik o‗rnatilgan qarzdor banklar 
mustasno) lozim.
Kredit shartnomasida ko‗rsatib o‗tilgan sanada ta‘minotsiz kredit 
mablag‗lari qarz oluvchi bankning Markaziy bankdagi vakillik hisob 
varag‗iga o‗tkazib beriladi. 
Qarzdor bank (Markaziy bank oldida ta‘minotsiz kreditlar bo‗yicha 
majburiyatga ega bo‗lgan bank) ta‘minotsiz kreditdan foydalanish 
davrida quyida keltirilgan shartlarni bir vaqtning o‗zida bajargan 
taqdirda unga kredit (faktoring, lizing) ajratish bilan bog‗liq 
operatsiyalarni amalga oshirishga quyidagi holatlarda yo‗l qo‗yiladi: 
a) kredit qo‗yilmalari qoldig‗ini kredit shartnomasi imzolangan 
kun holatidagiga nisbatan oshirmaslik; 
b) ta‘minotsiz kreditdan foydalanish davrida lahzali likvidlilik 
koeffitsiyentini ketma-ket uch marta Markaziy bank tomonidan bel-
gilangan minimal talabdan kamayib ketishiga yo‗l qo‗ymaslik; 
v) qarzdor bankning moliyaviy ahvolini, shu jumladan, likvidlilik 
holatini yaxshilash bo‗yicha chora-tadbirlar rejasini ijro etishda ijobiy 
tomonga sezilarli o‗zgarishning yuzaga kelishi. 
Qarzdor bankning ta‘minotsiz kreditdan foydalanish davrida 
yuqorida keltirilgan operatsiyalardan tashqari barcha aktiv operatsiyalar 
to‗xtatiladi. 
Markaziy bank mijozlarning to‗lov hujjatlarining uzluksiz ijrosini 
ta‘minlamagan va ta‘minotsiz kreditni qaytarishga doir o‗z 
majburiyatlarini lozim darajada bajarmagan qarzdor bankka nisbatan 
vasiylik o‗rnatishga haqli. 
Tijorat banklari va hukumat O‗zbekiston Respublikasi Markaziy 
bankining asosiy mijozlaridir. Boshqacha aytganda,