Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

kredit skoring
 (credit 
scoring)
usuli nomini olgan. 1950-yilning boshida San-Fransiskoda 
skoring bo‗yicha birinchi Fair Issac nomli konsalting firma ochilgan 
bo‗lsada, skoring tizimi bo‗yicha mijozlarning faoliyatini baholash 
kredit kartalar muomalaga kiritilgandan keyin rivojlana bordi va u 
nafaqat mijozning moliyaqiy ahvoli, balki kredit riski darajasini ham 
baholash usuliga aylandi. 
Devid Dyuran mijozga kredit ajratishda nafaqat moliyaviy 
ko‗rsatkichlarga, balki uning ijtimoiy hayot ko‗rsatkichlariga ham 
e‘tibor qaratish lozimligini ta‘kidlaydi hamda kredit olmoqchi bo‗lgan 
subyektlarning ijtimoiy hayot ko‗rsatkichlari, mijozning kreditga 
bo‗lgan ehtiyoji va uni o‗z vaqtida qaytarishi borasidagi mas‘uliyati 
o‗rtasida korrelyatsion bog‗liqlik mavjudligini ko‗rsatadi. Skoring 
baholashda mijoz faoliyatiga nafaqat moliyaviy ko‗rsatkichlar asosida, 
balki ijtimoiy ko‗rsatkichlar bo‗yicha ham baho berilishi, kredit 
skoringni kreditga layoqatliligini baholashning boshqa tizimlaridan 
311
Egri usullar esa juda keng tarqalgan. Uning mazmuni turlicha 
baholash ko‗rsatkichlariga ma‘lum ballar berishdan iboratdir. Buning 
natijasi bo‗lib mijozning kreditga layoqatliligining sinfini aniqlash 
xizmat qiladi. O‗z-o‗zidan ayon bo‗lib turibdiki, mijozning kreditga 
layoqatliligini baholashda ballar tizimidan foydalanish - eng obyektiv va 
iqtisodiy asoslangan qarorlarni qabul qilish jarayonidir. Yagona 
muammo shundan iboratki, bunda mijozning kreditga layoqatliligini 
baholash bo‗yicha axborotlarning yangilanishi talab qilinadi, bu esa o‗z 
navbatida bank uchun juda qimmatga tushishi mumkin. Shuning uchun 
uncha 
katta 
bo‗lmagan 
banklar, 
odatda, 
axborot 
bazasining 
cheklanganligi va ko‗p xarajatliligi tufayli mijozning kreditga 
layoqatliligini tahlil qilishda ―koeffitsiyentlar‖ usulidan foydalaniladi. 
Unda ko‗rsatilishicha to‗lovga layoqatli bo‗lgan ixtiyoriy qarz 
oluvchiga kredit berish mumkin. AQSh kongressi ―Teng kredit olish 
imkoniyati to‗g‗risida‖gi (ECOA) – Equal Credit Opportunites Act) 
qonunni qabul qilgan. Bu qonunga muvofiq kreditorlar tomonidan kredit 
qarz oluvchilarning yoshi, oilaviy ahvoli, jinsi, dini va millatiga qarab 
ajratilmasligi kerak. Kredit haqiqatda mijozning kredit to‗lay olish 
qobiliyatiga qarab ajratilishi lozimligi ko‗zda tutilgan.
Mijozning to‗lovga layoqatliligini aniqlashda va bank tomonidan 
anketa to‗ldirishda asosiy mezonlarni belgilaydigan boshqa bir yuridik 
hujjat AQSh FRT tomonidan qabul qilingan ―V‖ yo‗riqnomasidir. Bu 
yo‗riqnomada qaysi ma‘lumotlar mijozni to‗lovga layoqatliligini 
aniqlashda balli tizim qo‗llanilishi mumkinligi ko‗rsatilgan, mijozga 
qarshi ishlatiladigan ma‘lumot yig‗ishdagi cheklovlar ham ko‗rsatib 
o‗tilgan. 
Masalan, qarz oluvchi majburiyatlari bo‗yicha javobgarligidan qat‘i 
nazar o‗z oilasi haqida anketaga ma‘lumot yozishi kerak.
Kreditorlar esa kredit olish uchun arizani olganlaridan keyin 30 kun 
mobaynida mijozning kredit olish imkoniyati haqida unga xabar qilishi 
kerak. 
Mijozlarning kreditga layoqatligini tekshirishning boshqa usullari 
ham mavjud. Mijozning kreditga layoqatliligi asosida mijozning 
faoliyatini xarakterlaydigan zarur axborotlarni yig‗ish yotadi. 
Ba‘zi davlatlarda mijozning kuchli va kuchsiz tomonlari, uning 
imkoniyatlari va riskini aniqlashda