Mamasoli jumaboyev

Safo Ochil
(1942- yilda tug ‘ilgan)
Safo O c hil 
1942-yilda X o r a z m v ilo y a tin in g Y a ngia riq 
tu m a n id a tavallud topdi. Bog‘ot tum anidagi N a r im o n o v nomli 
m ak ta b d a t a ’lim oldi. T o sh k e n t davlat ch e t tillar pedagogika 
institutining nemis tili fakultetini nemis, o ‘zbek tili va adabiyoti 
ixtisosi b o ‘yicha tam o m la g a n .
Safo O c h iln in g asli kasbi m uallim likdir. U u zoq yillar 
X o ra z m davlat pedagogika institutida o ‘qituvchi, katta o kqituv- 
ch i, d o tse n t, kafedra m udiri lavozim larida m e h n a t qildi. U z o q
yillar , , 0 ‘q itu v c h i“ n a s h riy o t- m a tb a a ijodiy uyining 0 ‘zbek 
tili, a d a b iy o ti va p e d a g o g ik a a d a b iy o tla ri ta h ririy a ti m u d iri 
sifatida faoliyat koTsatdi. Pedagogika fanlari doktori, professor 
Safo O c hil tala b a -y o s h la rn i ilm -fa n n u rla rid a n b a h ra m a n d
qilishga o ‘z hissasini q o ‘s h m o q d a .
S h o irn in g „ U m i d v o r q u s h c h a " , „ K a m a l a k va s u m a l a k “ , 
„ A y t s a m m i yo a y t m a s a m " , „ B u r g u t “ , „ Q a l b g u l s h a n i “ , 
„ M u b o r a k k u n l a r “ , „ Z a m i n s a d o la r i“ , „ O r z u la r k o ‘kidagi 
s h a fa q la r “ , „ I n s o n z iynati o d o b d i r “ , „ M u s ta q illik m a ’navi- 
yati va ta rb iy a asosla ri" n o m li 20 d a n z iyod kitoblari c h o p
etilgan.
Safo O c h iln in g q o ‘s hiqqa ayla n g a n „ O s m o n im iz tiniq 
b o ‘l s i n “ , „ G u l l a r i m " kabi s h e ’rlari u z o q y i ll a r d a n beri 
m am la k a tim iz kichkintoylariga katta q u v o n c h , shodlik ulashib 
kelm oqda. Pedagog-kuychining „ G u lla r im “ s h e ’ri rango-rang 
gullar t o ‘g ‘risida. G u l h e c h q a c h o n o ‘z - o ‘zidan paydo b o ‘l- 
m aydi. G u l o ‘stirm oqchi b o i g a n h a r bir kishi, birin c h id a n , 
m e h n a t k a s h b o ‘l m o g ‘i, i k k in c h id a n , g u lla rn in g nozikligini 
bilishi kerak. M e h n a tg a m a h o r a t q o ‘shilsagina e lning havasini 
keltiradigan, uning quvonchiga q u v o n c h ulashadigan m u a tta r
hidli r a n g -b a ra n g gullarni o ‘stirish m um kin.
275

---

Sa fo O c h i l n i n g q a h r a m o n i o ‘z i s h i d a n , m e h n a t i d a n
m a m n u n . U pesh an a teri t o ‘kib, astoydil ishlagan. Shuning 
u c h u n u el havas qiladigan, hidlab-hidlab t o ‘ym aydigan, hatto 
„Bulbullarni sayratadigan“ gullarni yetishtirgan. X o ‘sh, m a n a
bu jo z ib a li m israla rg a singdirilgan b o la m e h n a t i d a n kim
faxrlanm aydi, deysiz.
G u l e k a m a n y e r o c h ib , 
S h a m o l silab te b ra ta r,
G u lla rim , o , g u llarim . 
H id ta ra ta r m u a tta r.
B o ‘yi k e ta r to m o sh ib , 
B ulbullarni say ratar,
G u lg a t o ‘la r 
y o 'lla rim . 
G u lla rim , o , g u llarim .
Q ish lo g ‘im n in g ja m o li,
B o‘y c h o ‘zadi niholi.
P o rlo q d ir istiqboli,
G u lla rim , o , g u llarim .
Bu sh e 'rn i o ‘qigan h a r bir o ‘quvchi k o ‘z oldida gulga 
burkangan qishloqlar, k o ‘chalar, hovlilar n a m o y o n b o ‘ladi va 
u bolani gul ekishga ilhom lantiradi. G u l nafosat timsoli. Z ero, 
nafosat tarbiyasi m u r g ‘ak q a lb la rn i y a s h n a ta d i va p o rlo q
istiqbolga u m id tuyg‘ularini shakllantiradi.
S h o i r biladiki, b o la n in g h a y o ti s h e 'r s iz , kuysiz, q o ‘- 
shiqsiz o ‘tm a ydi. Kimki kuy, q o ‘shiq tinglasa va o ‘zi ham
kuylasa, k o ‘ngli to za , fikri tera n , odobli, o ‘qimishli, bilagbon
b o ‘ladi. ,,Q o ‘shiq aytaylik" sh e 'rid a shoir kichkintoylarning 
kuylashga, q o ‘shiq aytishga nechogMik ishtiyoqm andliklarini 
o c h ib beradi:
K eling, j o ‘ralar,
Q o ‘sh iq aytaylik,
O rz u -o ‘yim iz 
Q o ‘sh ib aytaylik, —
kabi m is ra la rd a ezgu niyat va o rz u la rg a e rishish g ‘oyasi ilgari 
s u r i l a d i .
S o ‘z l a r s o d d a , x a l q c h i l ,
l e k i n f ik r s a m i m i y .
M isralarga singdirilgan fikrlar b o la k o ‘nglida iftixor va ra g ‘bat 
t u y g ‘u l a r i n i u y g ‘o t a d i .
D a r h a q i q a t ,
b o l a l a r n i n g o r z u -
u m id la r i, ezgu niyatlari b u y u k , ularga ye tish ish ishtiyoqi 
y a n a d a yuksak. S h u sababli u la r , , O r z u - o ‘y im iz Q o ‘shib 
a yta ylik" deya ba ra lla kuylaydi, dilidagi y a s h irin t u y g ‘u, 
shirin va s a m im iy n iy atla rin i „ B u lo q kabi to s h ib a yta ylik" 
d e b z a vqlanadi.
276

---

Tabiatni sevish, jonivorlarni parvarish qilish g ‘oyasi Safo 
Ochil ijodida bosh m avzulardan b in hisoblanadi. „ T u sh k o ‘rgan 
b o l a “ , „ S u v “ , 
„ K o ‘k la m q o ‘s h i g ‘i “ , „ M e n , q u y o s h va 
q u sh la r“ , „Q aysar b o la “ , „Поп va tip ra tik a n “ kabi s h e ’rlari 
xuddi sh u m aq sa d g a qaratilgan. B olalarning o ‘yi, fazoviy 
xayolotini shoir tush misolida o ‘ziga xos ifoda qilib beradi. Tush 
k o ‘r g a n b o la q u sh la rg a m e h r i b o n , g ‘a m x o ‘r, s h u n in g d e k , 
ularni sevishga, parvarish qilishga, za ru r b o ‘lib qolsa, ja -
rohatlangan parra n d a la rn in g yaralariga m alh a m q o ‘yib tuza- 
tishga va ularni erkin hayotga qaytarishga tayyor. S hoim ing lirik 
q a h ra m o n i tushida qushchaga g ‘a m x o ‘rlik, m ehribonlik qildimi, 
uning jarohatiga m a lh a m q o ‘ydimi, de m a k, u o ‘ngida h a m o n a
tab ia td a g i ja m ik i p a r r a n d a - y u d a rr a n d a la rg a a n a s h u n d a y
g ‘a m x o ‘rlik qiladi, degan xulosaga keladi va o ‘zining jajiji 
kitobxonini qushni parvarish qilgan q a h r a m o n d a n ibrat olishga 
chaqiradi.
S h o i r h a y o t va t u r m u s h v o q e a - h o d i s a l a r i n i , o d a m l a r
d ilid a g i t u r f a t u y g ‘u l a r n i b o l a l a r tili v o s ita s id a i fo d a la s h g a
h a r a k a t q i la d i. 
U n i n g „ O n a m p a x t a k o r “ s h e ’ri s h u l a r
j u m l a s i d a n .
Bu s h e ’r 1 9 5 5 -y ild a y o z ilg a n b o ‘lib, u n d a
o n a n i n g k e c h a - k u n d u z p a x ta d a l a l a r i d a t i n m a y m e h n a t
q ilis h i, lek in m e h n a t h a q i o lm a s lig i kabi a y a n c h l i lav h a
t a s v i r l a n g a n .
O n a „ 0 ‘tgan yil k o ‘p paxta terdi. Davlat unga N ish o n
b e rd i“ , biroq bola „P ul ber, — desa, Derlar, q o c h -q o c h , 
Bizlar esa O c h , yalong‘o c h ...“ deydi. S h e 'r tili sodda, bola 
fikri sam im iy va teran satrlar ruhiga katta ijtimoiy m a z m u n
singdirilgan. D arhaqiqat, 50-yillarda paxtakor d e h q o n la r qul 
kabi i s h l a t i l a r d i - y u ,
m e h n a t h a q i b e r i l m a s d i . X a l q n in g
tu rm u s h darajasi o ‘ta past edi. Bunday s h e ’rni yozishga o ‘sha 
paytlarda hech kim j u r ’at qilolm agan. Bular shoirning 50- 
yillarda h a m dadil qalam tebratgani, o ‘z fikrini rang-barang 
shakllarda she 'rg a k o ^ h ir g a n in i k o ‘rsatadi.
H ayotda o bzgalarning ijobiy to m o n la r id a n ibrat olib, ularga 
taqlid qilib yashash bolalarga xos odat-fazilat hisoblanadi. Shoir 
s h e ’rlarining ko ‘pchiligi bolaning xuddi shu ruhini ifoda etgan. 
„ K u r a s h c h a n b o la “ ni olaylik. S hoirning t a ’biricha, dardsiz, 
orzu-havassiz bola b o ‘lmaydi. Agar bola oldinga intilsa, hayotda 
n o m chiqarib, d o n g taratib, o ‘tgan avlod-ajdodlarini h a r doim
277

---

yod aylab yursa, k a m b o ‘lm aydi. S h e ’r q a h r a m o n i j u d a
q a t ’iyatli va bir s o ‘zli. Bola biladiki, bobosi p olvon o ‘tgan. 
K urashda u n in g yelkasi yerga tegm agan. K o ‘plab m a s h h u r
polvonlarni yiqitib, e l-y u rt o ‘rtasida s h u h ra t q o z o n g a n . Bola 
xuddi o ‘sha bobosi kabi p olvon b o ‘lm o q c h i, bobosi kabi el- 
yurtga ta n ilm o q c h i. Bu ijobiy hoi. D e m a k , b o la d a b o boga
o ‘xshab n o m c hiqarishga havas, intilish, talpinish b o r m i, u 
a lbatta, ajoyib inson b o ‘ladi, atrofga o ‘ziga o ‘xshagan dili pok 
in so n la rn i t o ‘playdi, e l- y u r t x izm atiga sh a y b o ‘lib k am ol 
topadi. Z e r o , davrim iz, h a y o tim iz talabi h a m shunday.
O h m va shoir Safo Ochil s h e ’rlarida bolalarni o n a tiliga 
m e h r-m u h a b b a tli qilib tarbiyalash yetakchi m avzulardan biri 
hisoblanadi. T o ‘g ‘ri, biz „qizil im periya“ iskanjasida yashadik. 
Yurtimizda o ‘zbek tili ikkinchi tilga aylanib qoldi. Ollohga shukr, 
mustaqillikka erishdik. 0 ‘z tilim iz e ’zozlanadigan z a m o n g a
yetishdik. Buni shoir yosh q a h ra m o n tilidan baralla kuylaydi.
K u n la r alia tin g lad im ,
T u n la r alia tin g lad im .
O 'z lig im n i an g lad im ,
0 ‘zbek tilim o ‘z tilim .
Transport vositasi k o ‘paygan hozirgi 
paytda k o ‘c h a la rd a n
o ‘tishda ehtiyot b o ‘lmaslik k o ‘p hollarda k o ‘ngilsiz voqealarga 
olib keladi. Shu sababli oilada, b o g ‘chalarda, m aktablarda y o ‘l 
qoidalarini bolalarga tushuntirish, o ‘rgatish ishlari qizg‘in tus 
olmoqda.
,,Svetofor“ she’ri bolalarning jon-dilidir. Bir necha yildirki, 
u b o l a l a r a s h u la - r a q s d a s ta la r id a , b o g ‘c h a va m a k t a b la r
havaskorlik t o ‘garaklarida, radio va televideniyada kuylanib 
kelinadi. 0 ‘zbek bolalar adabiyotida svetofor h a q id a j u d a k o ‘p 
asarlar yaratilgan. Lekin Safo O c hilning bu asari m isralarining 
ravonligi, m azm undorligi va badiiyligi bilan ajralib turadi. Bir 
o ‘q i s h d a y o q h a r q a n d a y b o la u n i q o ‘sh iq q ilib kuylab 
yuboradi:
U c h o g 'ay n i b o tirm iz , 
H a m jih a tm iz d o im biz.
U c h xil ran g d a n o d irm iz. 
C h o rra h a la r jo y im iz .
Q izil, y ash il, sariq m iz, 
V aqti bilan n u r so ch ar,
K u ch -q u d ratg a qodirm iz. 
U c h ta t o ‘lin oyim iz.
278

---

Q izil y o n sa, tek tu rin g , 
Y ashil y o n sa, tez yuring, 
S ariq y o n sa, eh tiy o t 
C h o ra sin i h a m k o 'rin g .
G a p im iz shu sizlarga, 
Barcha o ‘g ‘il-qizlarga —
D u c h kelm aysiz xatarga 
Q u lo q soling bizlarga.
H a r qaysi shoirda b o lg a n id e k , Safo Ochil ijodida h a m bola 
odobi masalasi yetakchi o ‘rin tutadi. Bola odobli, aqlli-hushli 
b o ‘lsa, q a n d a y yaxshi. Bunday fazilatga ega b o ‘lgan h a r qaysi 
b o la o t a - o n a n i n g , y u r tn i n g b a x ti h is o b l a n a d i. S h o ir n i n g
„ O dobli b o la “ s h e ’rida h a m m a u c h u n za ru r m avzu yoritiladi. 
S h e ’r q a h ra m o n in in g o ‘zi odobli, aqlli, farosatli, salom -alikni 
k an d a qilm aydigan bola sifatida o ‘quvchida yaxshi taassurot 
qoldiradi. Bola qishda qorbobo yasaydi va aqlli, hushli b o ‘lishni, 
salom -alikni kanda qilmaslikni uning q u lo g lg a quyadi. Bolaning 
orzusi yaxshi, tilagi z o ‘r.
D unyoda o ta -o n a kabi m o ‘tabar zot y o ‘q. Kimki o ta -o n a
xizmatini qilsa, duosini olsa, hech q a c h o n kam b o lm a y d i. 
„ O ta -o n a duosi“ s h e ’rida inson u m r b o ‘yi o ta-o n a n in g xizmatini 
qilib, duosini olib yashasa, um rga u m r, baxtga baxt q o ‘shuvchi 
bir c h o ‘qqiga chiqishini shoir t o ‘lib-toshib kuylaydi.
X alqim izda „ E rtaklar — yaxshilikka yetaklar“ , deg a n hikm at 
bor. 
Bu bejiz a ytilm a ga n. O d a td a , e rta k tin g la m a y d ig a n , 
e r t a k n i n g k u c h - q u d r a t i d a n z a v q - s h a v q o l m a y d i g a n b o la
b o ‘lmasa kerak. Negaki, ertak tufayli bola dunyoni aqli bilangina 
e m as, qalbi bilan h a m his etishga o ‘rganadi. S hu bilan birga, 
tashqi d u n y o voqea va hodisalariga h a m javob to p a oladi, 
yaxshilik va yom onlikka nisbatan o ‘z m unosa ba tini ifodalaydi. 
G ‘oyaviy tarbiyaning dastlabki bosqichi h a m ertak orqali amalga 
oshiriladi. H a, ertakning tarbiyaviy jihatlari Safo Ochilning 
„ N o d i r p a h la v o n " , „ Q a l d ir g 'o c h va b e sh ik te rv a ta r h a q id a
e rta k 16, „ T em irchi bo b o va b o y o 6g‘li66 kabi ertak va dostonlarida 
yanada yorqinroq k o 6zga tashlanadi. Jam iki s h e ’rlarida bolalarni 
a ’lo o 'qishga, m e h n a tk as h b o 6lishga, tabiatni sevishga, o n a -
V a tanga m u n o sib o 'r in b o s a r la r boNib ulg'ayishga undaydi. 
Z o ta n , davr, z a m o n talabi h a m shunday. Barkam ol avlod 
qanchalik sog‘lom , yorqin fikrli b o 'lsa , bu o n a -V a ta n boy- 
ligidir.
O lim va shoir Safo O c h iln in g bolalarga bag'ish la n g an
s h e ’riyati m avzu j ih a td a n ra n g -b a ra n g , j a n r la r tu rli-tu m a n . 
Ayniqsa, u V atan, m u q ad d a s z a m in , poklik va halollik, adolat
279

---

va haqiqat, m e h r-sh a v q a t tuygbularini, tabiat m anzaralarini 
s h e ’r, q o ‘shiq, ertak va dosto n la rid a bolalarga xos til orqali 
jozibali tasvirlaydi.