Mamasoli jumaboyev

Samuil Yakovlevich
Marshak
( 1 8 8 7 - 1964)
Samuil Yakovlevich M arshak rus bolalar adabiyotida k ic h ­
kintoylar u c h u n katta s h e ’riyat yaratib bergan ulkan s a n ’at- 
kor, taniqli taijim o n , yetuk d ram a tu rg , m o h ir pedagog va 
b ilim d o n m uharrirdir.
S. Y. M a rsh a k 1887- yilda Voronej shahrida tish texnigi 
oilasida tu g ‘ildi. B o la ja k s a n ’a tkorda shoirlik iste’dodi ju d a erta 
uyg‘ondi. ,,T o‘rt-besh yoshlarim da, — deb eslaydi shoir o ‘zi 
haqida, — s h e ’rlar yoza boshladim . 0 ‘n bir y oshim da bir 
q a n c h a dosto n la r yaratdim . G oratsiyning ,,O dam lar“ ini tarjim a 
qildim “ .
S. Y. M arshak 1897-yilda Ostrogoj gimnaziyasiga o kqishga 
kirdi. Lekin bu yerda o ‘qim ay, Peterburgga boradi, badiiy 
gim naziyaga o ‘qishga joylashadi. Bu yerda b o ‘lajak shoir o ‘z 
z a m o n a s in in g yetuk s a n ’atkorlari bilan y a q in d a n tanishadi. 
M a rshakning ijodiy faoliyati shu yerda c h e c h a k otadi. 1906- 
yild a n b o s h la b fele to n la ri, s h e ’r h a m d a ta rjim a la ri bilan 
m a tb u o td a chiqa boshlaydi.
S. Y. M a rs h a k 1912-yilda A ngliyaga j o ‘naydi. L o n d o n
u n i v e r s it e ti n in g s a n ’a t f a k u lte tig a o ‘q is h g a kira d i. T a ’til 
ku n lari u m a m la k a t n in g d iq q a tg a s a z o v o r jo y la r in i yayov 
kezib t o m o s h a qiladi: b a liq c h ila r bilan d e n g iz d a sayr qiladi, 
q ish lo q m a k ta b la r id a b o ‘ladi. Ingliz xalq q o ‘sh iq la rin i, e rta k -
la rin i s e v ib t in g l a y d i . Bu y e r d a M a r s h a k V. B le yk, R a b i n -
d r a n a t T a g o r va b o s h q a la r n in g s h e ’r va d o s to n la rin i ingliz 
tilid a n ta r jim a qiladi.
1914-yilda Rossiyaga qaytib kelgan M arshakning hayoti va 
ijodi bolalar olam i bilan c h a m b a rc h a s b o g l a n i b ketadi. U 
1915— 1922 yillarda b o lala r uylarida tarb iy ac h i, o ‘qituvchi
361

---

b o l i b ishlaydi. Bu esa M arshakning bolalar shoiri b o ‘lib kamol 
topishida katta rol o ‘ynaydi.
S. Y. M arshak 20-yillarda o ‘zining s h e ’r, ertak va dostonlari 
bilan yosh k ito b x o n la rn in g sevimli shoiri sifatida tanildi. 
„ Q ayerda ovqatlanding, ey c h u m c h u q ? “ , „ A h m o q sic h q o n c h a
haqida e rta k “ , „ K e c h a va b u g u n “ , ,,Sirk“ va boshqa shu kabi 
m a s h h u r asarlari o ‘sha yillarda m ay d o n g a kelgan edi.
S. Y. M arshak rus bolalar adabiyotini rivojlantirish u c h u n
M. G o rk iy h a m d a V. V. M ayakovskiylar bilan yelkam a-yelka 
turib m e h n a t qildi.
1939-yilda M arshakning „Petya n im a d a n q o ‘rqar e d i? “ , 
„ K o r a b lc h a 61 singari m a s h h u r s h e ’rlari bosilib chiqdi.
I k k in c h i j a h o n u ru sh i d a v rid a s h o ir ijo d in in g asosiy 
mavzusini urush, bosqinchilarga qarshi kurash tashkil etdi. 
Ayniqsa, 1943-yilda yaratilgan „ 0 ‘n ikki o y “ nom li ertak- 
dram asi tez orad a m illionlab yosh kitobxonlar orasida m a s h h u r
b o ‘lib ketdi.
S. Y. M arshak 1964-yilning 4- iyunida M oskva shahrida 
vafot etdi. „ H a r q a n d a y bolalar adabiyotida ikki yosh mavjud 
b o ‘ladi, u olam ga bolalar nigohi bilan qaraydi, a m m o uni 
kattalardek idrok qiladi, aql-tajribasiga suyanib ish k o ‘radi“ , 
degan shoir bir u m r bolalarni sevdi, ular u c h u n g ‘oyaviy- 
badiiy yuksak asarlar yaratish u c h u n tin m a y ijodiy ish olib 
bordi.
S. Y. M arshakning n o m in i olam ga yoygan, bolalar shoiri 
sifatida tanitgan s h e ’rlaridan biri „ A h m o q s ic h q o n c h a haqida 
e rta k “ dir. Bu ertakda shoir bolalar hayoti va xarakteriga xos 
b o ‘lgan qiziqarli sujet to p a olgan. Kimki o ‘ziga o rtiq c h a oro 
bersa, oq ib atin i o ‘ylam a y k o ‘r - k o bro n a ish tu tsa , o ‘z id a n
kattalarning pand-n a sih atig a am al qilm asa, hayotda k o ‘p narsa 
y u t q a z a d i , o ‘z b a x ti n i q o ‘l d a n b o y b e r a d i , d e g a n fikr 
e rtakning asosiy g ‘oyaviy m az m u n in i tashkil etadi.
S. Y. M arshak „ A h m o q sic h q o n c h a haqida e rta k “ asarida 
m ajoziy obraz lar orqali bolalar hayotiga oid m u h im m a - 
salalarni ilgari suradi. Shoir noshukr, farosatsiz, m ehnatsiz 
kun kechiruvchilarni a h m o q sic h q o n c h a obrazi misolida fosh 
qiladi.
S. Y. M arshak „ Y ongli n “ , „ P o c h t a “ , „ M u so b a q a la r dos- 
kasi“ asarlari bilan h am rus bolalar adabiyoti taraqqiyotiga katta
362

---

hissa q o ‘shdi. U yaratgan j u d a ko kp q a h ra m o n la r shaxsan o ‘zi 
t a n ig a n , bilgan yoki esh itg a n b o l a d i , b a 'z a n esa g a z eta
materiallari asosida yaratadi. Binobarin, bu q a h ra m o n la rn in g
hayotiy tim so h mavjud. J u m la d a n , talaba V. Buratskiy (,,N o -
m a ’lum q a h r a m o n haqida qissa“ ), Igor C hkalov ( „ Q a h ra -
m o n n i n g o ‘g ‘li“ ), K a ty a B u d a n o v a ( „ K a ty a B u d a n o v a “ ), 
Seryoja Sm irnov („S iz ning kitobingizni q a n d a y nashr qila- 
dila r“ ) va b o sh q a la r s h u n d a y q a h r a m o n la r sirasiga kiradi. 
Shoir „ N o m a ’lum q a h ra m o n haqida qissa“ poem asida oddiygina 
hayotiy b ir voqeani aks ettirish bilan 30-yillar rus bolalar 
dostonchiligida ijobiy q a h ra m o n obrazini yaratish y o l la r in i
k o ‘rsatib berdi.
S. M a rs h a k Rossiyada hayot kechirayotgan h a r bir kishi 
bir-biriga m e h r ib o n , jo n k u y a r , s h u n in g d e k , vaqti kelganda 
m ardlik, jasorat ko ‘rsatishga tayyor ekanligini, ayni paytda, 
od d iy , k a m ta rin , o ‘z in in g q o ‘lga kiritgan ulk an m uvaffa- 
qiyatlari, erishgan jasoratlari bilan kerilmasligini, m an m a n lik k a
berilmasligini oddiy hayotiy misol — o ‘t ichida qolgan bir 
q izchaning hayotini saqlab qolgan bola orqali tasvir etadi. Bola 
m a n a , k o ‘rib q o ‘y in g la r , m e n j a s o r a t k o ‘r s a t d i m , d e y a
k o ‘kragiga urib m aq ta n ish o ‘rniga, tezgina o d a m la r orasiga 
kirib, k o ‘z d a n g ‘oyib b o ‘ladi. Bu q a h ra m o n n i keyinchalik 
b a rc h a qidiradi. Lekin h e c h kirn to p a olmaydi.
H o z ir h a m o 'q u v c h ila r o ‘rtasida m ak ta b m ebellarini asrab- 
avaylab tutm aydiganlari topilib turadi. Bunday bolalarga shoir 
o ‘z in in g „ S tol kelgan q a y e r d a n ? “ deg a n s h e ’rida m ak ta b
m ebellari o ‘z - o ‘z id a n p a y d o b o ‘lib qolm aganligini, b u n in g
u c h u n kattalarning q a n c h a d a n q a n c h a vaqtlari, m eh n a tla ri sarf 
etilganligini tushuntirib bersa, „B ir yil n im a ? “ asarida esa j u d a
qim m atli vaqtini b e h u d a o ‘tkazib, m ak ta b d a yaxshi o ‘qimay, 
o ‘qitu v c h i-u sto z la rn in g p a n d -n a s ih a tla rig a am al qilm ay, o ‘z 
vaqtida darslarini tayyorlamay, natijada sinfdan sinfga o ‘ta olmay 
xijolat b o ‘lib yuradigan qoloqlarga qarata:
D alalard a saran jo m ish,
Z a v o d d a h a m reja qoyil,
M aktabda y o ‘q 
Q o lo q la r h ech.
Bil, bir sinfda o ‘qish — b ir yil! —
deydi shoir.
363

---

M arshak bizning b o lala r a d a b iy o tim iz n in g asoschisi va 
b i l i m d o n i , — d e b y o z g a n edi m a s h h u r rus y o z u v c h is i 
M. G o r k iy . 
B u n d a y yu k sa k m a q to v g a u h a lo l m e h n a t i ,
kichkintoylarni astoydil sevishi, ardoqlashi sababli erishdi.