Conference Paper

Kalit so’zlar:
radionuklid, radiometr, bekkerel. 
Kirish.
Tuproqning tog‘ jinslaridan farq qiladigan xususiyatlari tuproq qatlamining 
vertikal bo‘yicha bir xil emasligi, ya’ni gorizontlarga ajralishi; tuproqning muhim botanik-
geografik ahamiyatga ega bo‘lgan bo‘shliqlarida sodir bodadigan fizik xususiyatlar, suv, havo 
o‘tkazuvchanlik xossalarga ega ekanligi, tuproqning o‘ziga xos kimyoviy xossalarga ega 
bo‘lishi, ayniqsa haydalma qatlamning organik moddalarga boy bo’lishi va o‘simliklar uchun 
muhim bo‘lgan oziqa elementlarini to‘plash xususiyati; tuproqda juda ko‘p sondagi 
organizmlar yashashi va o‘simliklarning ildiz sistemasi bilan o‘zaro bog‘liqligi; tuproqning 
mavsumiy dinamikasi va yil fasllarining o‘zgarishi, chunonchi, o‘simliklarning rivojlanish 
fazalari, mikroorganizmlarning hayot faoliyati dinamikasi ob-havo sharoiti bilan bogliqligi, 
tuproqning boshqa barcha xususiyatlariga bog‘liq holda uning unumdorligi katta ahamiyatga 
ega [1]. 
Bu xususiyatlarga sezilarli ta’sir ko’rsatuvchi omil- bu tuproqning radioaktiv elementlar 
bilan zararlanishidir. Atrof-muhit bir-biri bilan chambarchas bog‘langan tabiiy hamda 
antropogen obyekt va hodisalar majmuyidan iborat bo‘lib, uning asosiy kategoriyalari 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
100 
jumlasiga antropogenez, texnogenez, texnogen ekotizim, geosfera, biogeosfera, biogeosenoz 
kabilarni kiritish mumkin. Qishloq xo‘jalik korxonalari, dala, yem-xashak va sabzavot 
ekinlarini almashlab ekish, tok, tut va daraxtzorlar antropogen asosli agronomik ekotizim 
hisoblanadi, inson ularga melioratsiya, o‘g‘itlash, agrotexnikaviy tadbirlar, nav va boshqalar 
bilan ta’sir ko‘rsatadi. Bu holatda tuproq sezilarli miqdorda radiaktiv elementlar 
(radionuklidlar) bilan zararlanadi. Tuproqni zararlovchi radionuklidlar soni juda ko’p [2].
Tajriba qismi.
Surxondaryo viloyati tuproq tarkibi, tuzilishi, ob-havo sharoitida kelib 
chiqib, biz ushbu maqolani tuproqdagi seziy-137 va Sr-90 radionuklidlarini radiometrik-
spektrometrik usulda aniqlashga bag’ishladik. Buning uchun Surxondaryo viloyatining 
ekologik jihatidan xavfli bo’lgan, sobiq ittifoq davrida qishloq xo’jaligi aerodromlari bo’lgan 
10 ta niqtadan, Termiz tumani Uchqizil massividagi sobiq “Qishloq xo’jalik kimyo” AJ 
markaziy omborxonasi o’rnidan va Termiz tumani Gulbahor massivida joylashgan “Zaharli 
ximikatlar qabristoni” (Yadomogilnik) dan jami 12 ta nuqtadan bahor va kuz fasllarida 
namunalar olindi. Namunalar O’zDSt ISI/IEC 17025:2017- “Sinov va kalibrlash 
laboratoriyalarining kompetentligiga qo’yiladigan umumiy talablar” xalqaro standartining 
PSK 04:2019-“Tuproq bioresurslaridan namuna olish va uni identifikasiyalash” 
yo’riqnomasiga asosan olinib, laboratoriyada yaxshilab maydalandi va yirik qo’shimchalardan 
tozalandi. Tozalangan, maydalangan tuproq namunasidan 1,750 kg ni texnik tarozida tortib 
olinib, marinelli (radiometrik o’lchash uchun maxsus plastic idish) larga joylandi. 
Radiometrik o’lchashlar Rossiya Federasiyasida ishlab chiqarilgan MKGB-01 radiometr-
spektrometrida bajarildi. Radiometrik o’lchashlar oqibatida olingan natijalar 1-jadvalda 
keltirilgan: