Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Дебитор қарзларнинг айланувчанлик коэффициенти (Кда) 
инвестиция лойиҳасини амалга оширишда аниқланади ва таҳлил 
қилинади. Аммо бу кўрсаткичга жуда усталик билан ёндошиш 
лозим. Зеро дебитор қарзлар бизнинг маблағимиз бўлгани билан, 
ҳали улар бошқа шахслар қўлида. Шу туфайли дебиторлар ҳақида 
гап кетганда, албатта уларнинг таркибини иккига бўлиб ўрганиш, 
яъни умумий дебитор қарзлар билан биргаликда уларнинг қанчаси 
муддати ўтиб кетган дебиторларга тўғри келишини аниқлаш лозим. 
Мазкур коэффициенти ҳисоблаш учун сотилган маҳсулот 
(иш, хизмат) ҳажмини (Q) дебитор қарзларнинг ўртача йиллик 
қийматига (Д) бўлиш кифоя. Бу қуйидаги формула орқали амалга 
оширилади: 
Q 
Кда = -----------; 
Д 
Мазкур кўрсаткичнинг ҳажми ошиб борса яхши. Агар у 10 га 
тенг бўлса, дебитор қарзларга қўйилган маблағ бир йилда 10 марта 
айланганлигидан далолат беради. Қанча тез айланса шунча яхши. 
Шунингдек, бу кўрсаткичнинг иккинчи жиҳати, дебитор қарзларга 
қўйилган бир сўм маблағ шу йил давомида қанча самара 
бераётганлигини ҳам ифодалайди. Мазкур ҳолатда 1 сўм дебитор 
қарзлардаги маблағимизга 10 сўм сотилган маҳсулот (иш, хизмат) 
ҳажми тўғри келганлигини ифодалайди. 
Дебитор қарзларнинг айланувчанлик муддати (Кдк)
ни 
ифодаловчи коэффициентни икки йўл билан аниқлаш мумкин. 
360 Д . 360 
1. 
Кдк = ------------ 2. Кдк = --------------- 
Кда Q 
Икки ҳолатда ҳам бир хил натижани беради. Ушбу кўрсаткич 
ҳажмининг кўпайиши дебитор қарзларга қўйилган маблағларнинг 
айланиш муддатининг ўзайганлигидан далолат беради. Албатта бу 
ҳолатни ижобий баҳолаб бўлмайди. Шу жиҳатдан ушбу 
кўрсаткичнинг ҳажми қанча камайиб борса корхона учун шунча 

---

180 
яхши, чунки у дебитор қарзларга қўйилган маблағнинг айланиш 
тезлиги жадаллашганлигидан далолат беради. 
Товар 
ва 
моддий 
захираларнинг 
айланувчанлик 
коэффициенти (Кза) бир йўла бирқанча хулоса қилиш имконини 
беради. Ушбу кўрсаткич ҳажмига қараб: 
*
товар ва моддий захираларга қўйилган маблағларнинг таҳлил 
қилинаётган даврда неча марта айланганлигини; 
*
ушбу маблағлар самарадорлиги қандай ҳолатда эканлигини; 
*
сотилган 
маҳсулот 
(иш, 
хизмат)нинг 
сотилишининг 
жадаллигини; 
*
айланма маблағларнинг ликвид қисмининг кўпаяётганлиги 
эвазига корхонада тўлов қобилиятининг яхшиланаётганлигини; 
*
товар ва моддий захиралар ҳажмининг сотилган маҳсулот 
(иш, хизмат) ҳажмига нисбатан жадал ёки тез ўсаётганлиги 
кабиларни билиш мумкин. 
Мазкур кўрсаткични аниқлаш учун сотилган маҳсулот (иш, 
хизмат) ҳажмини (Q) товар ва бошқа моддий заҳираларнинг ўртача 
йиллик қийматига (Тз) бўлинади. Бу учун қуйидаги формуладан 
фойдаланилади: