Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

 
 
“IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLARNI MODELLASHTIRISH 
VA PROGNOZLASH” 
 
FANIDAN 
 
GLOSSARIY 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
TOSHKENT - 2018 

---

83 
GLOSSARIY
Atamaning
o`zbek tilida 
nomlanishi
Atamaning rus 
tilida nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida 
nomlanishi
Atamaning ma`nosi
To’plam 
Cовокупность 
Population 
Bir 
xil 
tipda 
(toifada)gi 
ijtimoiy xodisalarning faqat 
darajalari bilan farqlanuvchi 
belgilar. 
Iqtisodiy 
prognozlash 
Экономическое 
прогнозирование 
Economic 
forecasting 
Bu 
iqtisodiy 
jarayonlarni 
bilishning 
ilmiy 
usullari 
xamda 
prognozlashning 
barcha 
usul 
va 
yullari 
yiqindisini 
qullash 
orqali 
iqtisodiy prognozlarni ishlab 
chiqishdir 
Qonun 
Закон 
Law 
Bu ikki xodisa o’rtasidagi 
ichki va zaruriy bog’lanishdir. 
Qonun xodisalardagi muhim, 
umumiy, 
zaruriy 
takrorlanadigan 
bog’lanishlarni ifodalaydi. 
Masalan, 
qiymat 
qonuni 
bo’yicha tovarlarning qiymati 
unda 
mujassamlangan 
ijtimoiy zaruriy mehnat bilan 
aniqlanadi. 
Qonuniyat 
Закономерность 
Regularity 
Ko’pincha 
xodisalardagi 
takrorlanish, 
ketma-ketlik, 
izchillik va tartib tushuniladi. 
Bu 
ketma-ketlik, 
izchillik 
faqatgina u yoki bu tomonga 
og’gan 
alohida 
ko’rsakichlarning 
umumiy 
to’plam 
o’rtasida 
o’zaro 
eyishib 
ketishi 
natijasida 
yuzaga keladi. 
Iqtisodiy 
aktivlar 
Экономические 
активы 
Economic assets 
Iqtisodiy ob’ekt bo’lib, ular 
institutsional 
birliklarning 
mulki 
hisoblanadi, 
undan 
egalik qilish yoki foydalanish 
tufayli 
iqtisodiy 
manfaat 
olinadi 
Iqtisodiy 
ko’rsatkich 
Экономический 
показатель 
Index 
Ijtimoiy hayotdagi xodisa 
va 
jarayonlarning 
umumlashtirilgan tavsifini uni 
miqdor va sifat ko’rsatkichlari 
orqali ma’lum vaqt va joyda 

---

84 
o’rganish. 
Iqtisodiy 
model 
Экономический 
модел 
Economic model 
Iqtisodiy 
obektlarning 
soddalashtirilgan nusxasi 
Atributiv 
belgi 
Атрибутивный 
признак 
Qualitative 
attribute 
Son 
bilan 
ifodalanmaydigan, bir-biridan 
mazmunan va sifat jihatdan 
farq qiluvchi belgilar. 
Natijaviy 
belgi 
Результативный
признак 
Efficient sign 
Omil 
belgi 
ta’sirida 
o’zgarib turuvchi belgi. 
Ko’rsatkich 
Показатель 
Index 
Ijtimoiy hayotdagi xodisa 
va 
jarayonlarning 
umumlashtirilgan tavsifini uni 
miqdor va sifat ko’rsatkichlari 
orqali ma’lum vaqt va joyda 
o’rganish. 
Ko’rsatkichla
r tizimi 
Система 
показателей 
The system of 
statistic indexes 
Ijtimoiy hayotning hamma 
tomonlarini qamrab oluvchi 
statistik 
ko’rsatkichlar 
to’plami. 
Mutlaq 
miqdorlar 
Абсолютные 
величины 
Absolute value 
U 
yoki 
bu 
ijtimoiy 
xodisalarning miqdori va 
hajmini 
ma’lum 
vaqtda, 
ma’lum joyda tavsiflaydigan 
ko’rsatkichlarga 
aytiladi. 
Masalan, xo’jalik bo’yicha 
chorva mollar soni, ishchilar 
soni, ekin maydoni va shu 
kabilar 
kiradi. 
Mutlaq 
miqdorlar sanash, o’lchash, 
hisob 
yo’li 
bilan 
hosil 
qilinadi. 
Reja 
План 
Plan 
Biror 
natijaga 
erishish 
uchun oldindan belgilangan 
shemaga asosan bosqichma 
bosqich 
harakat 
qilish 
jarayonidir 
Prognoz 
Прогноз 
Prognosis 
Obektning 
ilmiy 
asoslangan kelajakdagi holati 
haqidagi 
va 
uniamalga 
oshirish yullari 
Prognozlash 
Прогнозирование 
Forecasting 
Ijtimoiy- iqtisodiy hodisa va 
jarayonlarni 
rivojlanish 
tendentsiyalari 
va 
o’zaro 
bog’liqligini tahlil qilgan 
holda kelajakdagi xolatini
baholashga 
yoki 
aytib 

---

85 
berishga aytiladi. 
Modellash 
Моделирование 
Modelling 
Umumiy 
mutlaq 
miqdorlar 
Обобщающие 
абсолютние 
величины 
Generalizing the 
absolute values 
O’rganilayotgan 
to’plamning har bir birligini 
emas, balki uning yig’indisini 
ta’riflovchi 
miqdorlar 
tushuniladi. 
Masalan, 
guruhdagi 
jami 
studentlar 
soni, fermer xo’jaligidagi jami 
ekin 
maydoni, 
barcha 
ishlovchilarning ish haqi fondi 
va shu kabilar kiradi.
Nisbiy 
miqdorlar 
Относительный 
показатели 
Relative 
performance 
Ikki va undan ortiq mutlaq 
miqdorlarni 
bir-biriga 
taqqoslash natijasida olingan 
umumlashtirilgan 
ko’rsatkichlar 
O’rtacha 
miqdorlar 
Средная величина 
Average value 
Bir xildagi va bir turdagi 
hodisalarni o’zgaruvchan 
belgilari 
asosida 
umumlashtirib xarakterlovchi, 
ta’riflovchi miqdorlar 
Matematik 
modellashtiris
h 
Математическое 
моделирование 
Mathematical 
modeling 
Urganilayotgan 
jarayonlarni 
matematik 
tenglamalar 
va 
tengsizliklar 
kurinishida 
ifodalash usulidir 
Iqtisodiy 
prognozlash 
Экономическое 
прогнозирование 
Economic 
forecasting 
bu, 
iqtisodiy 
jarayonlarni 
bilishning 
ilmiy 
hamda 
prognozlashning barcha usul 
va yollari yigindisini qullash 
orqali iqtisodiy prognozlarni 
ishlab chiqishidir. 
Kuzatish
 
Наблюдение 
Observation 
O’rganilayotgan hodisa va 
jarayonlar 
to’g’risidagi 
ma’lumotlarni ma’lum bir 
yagona ilmiy-tashkiliy dastur 
bo’yicha qayd qilishga va 
to’plash 
Exspert usuli 
Экспертный метод 
Expertise method Bu 
usul 
boshlangich 
ahborotlarni yigish (anketa, 
intervyu) va ularni tahlil 
qilishga asoslanadi
Hisobot
 
Отчет 
Report 
Kuzatishning asosiy shakli 
bo’lib, u barcha korxona va 
tashkilotlar faoliyati haqidagi 
boshlang’ich 
ma’lumotlarni 
to’plash uchun imkoniyat 

---

86 
yaratadi 
Uzluksiz 
kuzatish
 
Непрерывный 
мониторинг 
Continuous 
monitoring 
Hodisalar 
ro’y 
berishi 
bilanoq 
qayd 
qilinadigan 
kuzatish 
Bir yo’la 
kuzatish
 
Отслеживание 
Одноразовый 
Tracking 
Disposable 
Birorta masalani echish 
uchun o’tkazilgan kuzatish 
Yoppasiga 
kuzatish
 
Сплашной 
наблюдение 
Continuous 
monitoring 
To’plam 
birliklarining 
barchasini kuzatish 
Qisman 
kuzatish
 
Несплашной 
наблюдение 
Partial 
supervision 
O’rganilayotgan 
to’plam 
birliklarining 
bir 
qismi 
kuzatishga jalb qilish 
Anketa orqali 
kuzatish
 
Анкетные 
наблюдение 
The personal 
observation 
Savollar yozilgan varaqalar 
kuzatish birliklariga tarqatilib, 
ular to’ldirilgandan so’ng 
yig’ishtirib 
olish 
va 
umumlashtirish 
Monografik 
tasvirlash
 
Описывают 
монографию 
Describe the 
monograph 
To’plamning bir bo’lagini 
har tomonlama va chuqur 
o’rganish 
Tanlab 
kuzatish
 
Выбричние 
наблюдение 
Selective 
observation 
Bosh 
to’plamdan 
bir 
qismini tanlab olib tekshirish 
Reprezentativ 
xato
 
Ошибки 
репрезентативности 
Representative 
error 
Tanlab olingan to’plamda 
bosh to’plamning muhim 
xususiyatlari 
namoyon 
bo’lishi 
Bevosita 
kuzatish
 
Непосредственное 
наблюдение 
Direct 
observation 
Kuzatuvchi 
o’rganilayotgan 
to’plam 
birliklarini birma-bir ko’rib, 
sanab, tortib va o’lchab, keyin 
ro’yxatdan o’tkazish 
Hujjatli 
kuzatish
 
Документальный 
наблюдение 
Documentary 
observation 
Kerak bo’lgan ma’lumotlar 
faqat 
maxsus 
hujjatlardan 
olish 
Savol-javob 
usulida 
kuzatish
 
Метод Вопрос ответ, 
наблюдение 
Method FAQ, 
observation 
Kuzatilayotgan shaxslarga 
savollar 
berilib, 
olingan 
javoblar kuzatish varaqasiga 
yozish 
Kuzatish 
dasturi 
Программа 
наблюдение 
Monitoring 
program 
Kuzatish 
davomida 
yig’ilishi 
kerak 
bo’lgan 
savollar yoki qayd qilinishi 
lozim bo’lgan belgilar va 
ko’rsatkichlar ro’yxati 
Kuzatish 
ob’ekti 
Объект наблюдения 
The object of 
observation 
Tekshirish 
o’tkaziladigan 
hodisa va jarayonlar yig’indisi 

---

87 
yoki statistik ma’lumotlar 
qayd qilinadigan aniq chegara 
miqdori 
Kuzatish 
birligi 
Единица 
наблюдения 
The observation 
unit 
Hisob 
asosi 
yoki 
kuzatishda 
qayd 
qilish 
belgisiga ega bo’lgan birlik 
Kuzatish 
formulyari 
Формуляр 
Tracking Form 
Berilgan 
savollarga 
olingan javoblar to’ldirilgan 
hujjat 
Tasodifiy 
xatolar 
Случайные ошибки 
Random errors 
Qayd qilish xatolari bo’lib, 
ular so’roq o’tkazuvchilar 
yoki 
qayd 
qiluvchilar 
tomonidan qilinishi mumkin 
Muntazam 
xatolar 
Систематические 
ошибки 
Systematic errors 
Doimo bir yo’nalishda 
bo’ladigan xatolar 
Intervyu usuli 
Метод интервью 
Method interview 
Prognoz 
qiluvchining 
ekspert 
bilan 
buladigan 
suxbatini tahmin qiladi. 
Vaqtli 
qatorlar 
Ряды динамики 
Time series 
Ijtimoiy 
hodisa 
va 
jarayonlarning vaqt bo’yicha 
o’zgarishini 
tavsiflovchi 
sonlar qatoriga aytiladi. 
Dinamika 
qatorlarining 
darajalari 
Уровень ряда 
динамики 
The level of a 
number of 
speakers 
Ijtimoiy 
hodisalarning 
sonini, 
hajmini, 
miqdorini 
vaqt bo’yicha o’zgarishini 
o’zida aks ettiradi va ular 
mutlaq, nisbiy va o’rtacha 
miqdorlarda ifodalanadi. 
Paytli 
dinamika 
qatorlari 
Моментные ряды 
динамики 
Moment time 
series 
Qatorlari 
o’rganilayotgan 
hodisa va jarayonlarni ma’lum 
bir aniq payt (moment)ga 
holatini 
ifodalaydi, 
aks 
ettiradi.
 
Davriy 
dinamika
qatorlari 
Интервальные ряды 
динамики 
Interval time 
series 
Hadlar 
davr 
oralig’i 
(interval)da beriladi. Masalan, 
bir oy (yoki yil) da ishlab 
chiqarilgan mahsulot, sotilgan 
tovarlar hajmi, ekilgan er 
maydoni va h.k.