Texnologiyalaridan foydalanishdan maqsad va vazifalari

2. Ishlab chiqarish korxonalarida AKTlarni qo‘llanishi 
Mahsulotlar sinflanishi yoki shunchaki ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar 
ro‘yxati korxona faoliyatining tahlilini amalga oshirish uchun zarur axborot bo‘lib 
xizmat qiladi. Bu axborot korxona faoliyati maqsadini belgilab beradi. Yirik 
korxonaning faoliyat ko‘rsatishi faqat uning asosiy maqsadini tashkil etadigan 
biror bir mahsulot yoki xizmatlar nomenklaturasi bilan cheklanmaydi. Zamonaviy 
yirik sanoat korxonasining ishlab chiqarish faoliyati ba’zida faoliyat turlarining 
anchagina keng sektorini qamrab oladi, bu esa ana shunday korxonani boshqarish 
tizimini sezilarli darajada murakkablashtiradi va zamonaviy AKTlarini qo‘llashga 
to‘g‘ri keladi. Masalan, korxonada ishlab chiqarishning quyidagi tarkibi 
shakllanishi mumkin:
• asosiy ishlab chiqarish, ya’ni asosiy mahsulot turlariga shartnomalar 
bo‘yicha, byulletenlar bo‘yicha (iste’molchida ishlab chiqariladigan asosiy 
mahsulotlarni oxirigacha tamomlab qo‘yishlar), ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, 
sotiladigan fuqarolik mahsulotlari, iste’molchilarga texnik yordam hamda 
buyurtmalar va shartnomalar bo‘yicha boshqa mahsulotlar; 
• birgalikdagi ishlanmalar, texnik ishlanmalar va litsenzion ishlab chiqarish;
• halqaro hamkorlik dasturlarida qatnashish (kooperatsiya bo‘yicha 
agregatlarni ishlab chiqish, loyihaviy va texnik markazlarni tashkil etish); 
• transport xizmatlari;
• xalq iste’moli tovarlarini ishlab chiqarish; 
• issiqlik va energiya ishlab chiqarish;
• qo‘shimcha ishlab chiqarish, ya’ni o‘zini ishlatishi va chetga sotish uchun 
birmartalik buyurtmalar bo‘yicha instrument va asbob-uskunalarni ishlab chiqarish 
hamda o‘zining sexlari bo‘yicha xizmatlar va ishlar;
• qurilish.
Murakkab mahsulotlarni ishlab chiqaradigan korxonalar o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‘ladi. Yirik mahsulotlarni seriyali ishlab chiqarishda (og‘ir 
mashinasozlik, aviakosmik sanoat, kemasozlik va hokazo), seriya bir xil 
mahsulotlar majmuasini ifodalashiga qaramasdan, har bir mahsulot alohida ko‘rib 
chiqiladi va identifikatsiya qilinadi. Identifikator rolida ikkita raqam ishtirok etadi 
— seriya raqami va mahsulotning seriyadagi tartib raqami. Bu mexanizm seriyali 
hisob deyiladi. Bunday identifikatsiya butun ishlab chiqarish jarayoni va ana shu 
jarayonni 
rejalashtirish protseduralari uchun 
og‘ir bo‘lmagan darajada 
mahsulotning ayrim turlariga o‘zgartirish kiritish uchun zarur bo‘ladi. Bunda 

---

bittalik ishlab chiqarish uchun xos bo‘lgan boshqarish protseduralariga va 
usullariga o‘tish zarurati bo‘lmaydi. Ixtiyoriy sanoat mahsulotlari tarkibida alohida 
komponentlar uchun ana shu komponentning mahsulotga to‘g‘ri keladigan 
ehtiyojlik kattaligi (qo‘llanuvchanlik) belgilanadi. Sanoat korxonalarining axborot 
tizimlarida bu kattalik “tugunlarni yechish” nomini olgan protsedurani tanlash 
orqali hisoblanadi. Ushbu parametrni hisoblashda komponentlarning o‘zi shuning-
dek muayyan seriyali schetlar bilan bog‘lanadi. Boz ustiga komponentlar o‘rtasida 
o‘zaro almashuvchanlik (bir va ikki tomonlama), alternativlik, almashtirish 
munosabatlari o‘rnatilishi mumkin (1-rasm). 
 
1-rasm. Korxona axborot texnologiyasining tarkibiy qismlari. 
 
Nazorat uchun savollar. 
1. Axborotlashgan jamiyatning shakllanishi va rivojlanishida AKTning ahamiyati 
haqida gapirib bering. 
2. Korxonaning faoliyati AKTdan bevosita foydalanishni tartibi qanday? 
3. Ishlab chiqarish korxonalarida AKTdan qanday maqsadlarda foydalaniladi? 
4. Korxona axborot texnologiyasining tarkibiy qismlarini aytib bering? 
5. “Tugunlarni yechish” nomini olgan protsedurani izohlab bering?