Genetika va evolyutsion

2.
 
Tabiat haqida qadimgi Yunoniston va Rimdagi tasavvurlar. 
Qadimgi Yunoniston faylasuflaridan Fales, Anaksimandr asarlarida sharq diniy 
afsonalari bilan bir qatorda, tabiiy bilimlar rivojlangan. Qadimgi yunon faylasuflari 
barcha borliq asosini materiya tashkil etadi, tabiat doimo harakatda o`zgarishda 
bo`ladi, degan g`oyani ilgari surgan.
Eramizgacha bo`lgan 530—470 yillarda yashagan Geraklit barcha borliq va 
tafakkur asosini qarama-qarshiliklar kurashi tashkil etadi, koinot yaratilmagan u 
olov, havo, suv va yerning bir-biriga aylanishi natijasidir, degan.
Organizmlarning 
tabiiy 
ravishda 
vujudga 
kelish 
g`oyasi 
qadimgi 
Yunonistonda keng o`rin olagan. Masalan, Fales barcha tiriklik suvdan, Anaksimen 
hayvonlar va odam dastlabki loyqadan, Anaksimandr esa hayvonlar namlikdan 
vujudga kelgan, odam dastlab baliqlarga o`xshagan, ular esa o`z navbatida 
boshqa hayvonlar turidan paydo bo`lgan, degan fikrlarni quvvatlaganlar. 
Keyinchalik Qadimgi Yunon olimlaridan Levkipp (eramizgacha bo`lgan 500—440 
yillar) va Demokrit (460—370 yillar) atomistik nazariyani yaratganlar. Bu 
nazariyaga ko`ra, koinot jismlari, yer, undagi barcha borliq, shu jumladan, tirik 
organizmlar atomlardan tashkil topgan. Demokrit fikricha, namlik va loyqadan tabiiy 
yo`l bilan tirik organizmlar paydo bo`lgan.
Eramizdan oldin V asrda yashagan vrach va shoir Empedokl tabiat asosini 4 
element (suv, yer olov va havo) tashkil etadi, ular doimiy, yo`qolmay bir-biriga 
qo`shiladi va yana ajraladi, deb e’tirof etgan. Shunday qo`shilish natijasi muvofiq va 
nomuvofiq bo`lishi mumkin. Organlarning bir-biri bilan muvofiq qo`shilishidan 
normal organizmlar paydo bo`lgan va ular 
yashayvergan, nomuvofiq 
qo`shilishidan esa anormal organizmlar vujudga kelib, ular tezda nobud bo`lgan. 
Yuqorida keltirilgan misollardan ma’lumki, qadimgi yunonlarda tabiat 
to`g`risidagi bilimlar cheklangan, tor doirada bo`lsa-da, lekin ular yirik falsafiy 
masalarga yo`naltirilgan. 
Yunon olimlaridan Gippokrat (eramizgacha bo`lgan 460—477 yillar) va uning 
shogirdlari 
tibbiyot 
nazariyasini 
yaratishda 
biologiya 
bilimlaridan 
keng 
foydalanganlar va tajriba va kuzatishlar olib borganlar. O`sha davrda anatomiya-
fiziologiya sohasidagi ma’lumotlar uncha puxta bo`lmasligiga hamda ichki 
organlarning 
tuzilishi 
va 
funksiyasi 
haqidagi 
tasavvurlarda 
kamchiliklar 
mavjudligiga qaramay, gippokratchilar biologiyaga oid ko`p masalalarni hal 
etishga harakat qilgan. Ayniqsa, Gippokratning irsiyatga doir fikrlari diqqatga 
sazovordir. Uning irsiyat haqidagi tasavvuriga ko`ra, erkak va ayolning urug`i va 
tuxumi butkul organizmdan hosil bo`ladi. Baquvvat organizmdan kuchli, nimjon 
organizmdan kuchsiz nasl rivojlanadi. Agar ota organizmning urug`i ona 
organizmnikiga qaraganda bir necha marta ko`p bo`lsa, nasl otaga, agar onaniki 

---

10 
ko`p bo`lsa, onaga o`xshash bo`ladi.
Qadimgi Yunoniston tabiyotshunoslikning rivojlanishida birinchi muallim 
nomini olgan Aristotel (eramizgacha bo`lgan 384—322 yillar) hayvonlar 
klassifikatsiyasining 
asosini 
tuzgan. 
U 
hayvonlar 
qiyosiy 
anatomiyasi, 
embriologiyasi sohasida dastlabki fikrlarni bayon etgan hamda organlar 
korrelyatsiyasi va tabiatdagi asta-sekin rivojlanish to`g`risida ba’zi fikrlarni ilgari 
surgan. Aristotel qayd etishicha, tabiat jonsiz narsalardan hayvonlar tomon 
rivojlanadi. Bu jarayonlar uzluksiz bo`lganligi uchun ular o`rtasidagi chegarani 
aniqlash qiyin. Olim hayvonlarning 500 ga yaqin turini bilgan va hayvonot 
dunyosining klassifikatsiyasiga asos solgan. U hayvonlarni klassifikatsiyalashda 
ularning ayrim xossalariga emas, balki ko`p belgilariga e’tibor berish kerakligini 
e’tirof etgan. Aristotel barcha hayvonlarni 2 ta guruhga — «qonlilar» va 
«qonsizlar»ga bo`lgan. Bu guruhlar hozirgi «umurtqali» va «umurtqasiz» 
hayvonlarga monanddir. «Qonlilar»ni 5 ta «katta avlod»ga ajratilgan katta 
avlodlari umurtqali hayvonlarning hozirgi sinflariga to`g`ri keladi. «Qonsizlar»dan 
130 tur ma’lum bo`lgan.
Olimning uqtirishicha, bir qancha formalar (meduza, aktiniya, dengiz 
yulduzlari va bulutlar) tuzilishiga ko`ra, oraliq xarakterda bo`lib, bir tomondan, 
shilliq qavatlilarga, ikkinchi tomondan esa 
o`simliklarga yaqin turadi. Shuning uchun ularni 
zoofitlar deb atalgan. Aristotelning «Hayvonlar 
tarixi», «Hayvonlar tanasining qismlari haqida», 
«Hayvonlarning paydo bo`lishi haqida» nomli 
asarlarida 
klassifikatsiya 
asoslari, 
har 
bir 
hayvonlarning tuzilishini qiyoslash prinsiplari, antik 
embriologiya asoslari yoritilgan. Olim materiya 
passiv, harakatlanish kuchiga ega emas, lekin unda 
aktivlik, rivojlanish imkoniyatlari bor, shu 
imkoniyatlarning 
ro`yobga 
chiqishi 
uchun 
shakllantiruvchi manba entelexiya zarur,degan 
fikrni bayon etgan. Aristotelning mulohazasiga 
ko`ra 
e