Genetika va evolyutsion

 
Telogenez 
organizmlar tuzilishidagi ixtisoslashish bilan bog`liq adaptatsiyadan 
iborat. Masalan, xameleonlarning ko`p turlari daraxtlarning ingichka novdalarida hayot 
kechirishga ixtisoslashgan. Bu ixtisoslashish oyoqlarining o`zgarib, omburga 
o`xshashligi, ilashuvchi dum, uzun va shilimshiq hamda ma’lum masofaga 
cho`ziluvchi til, o`zgaruvchi himoya rangi hamda kosasimon aylanuvchi ko`z 
rivojlanishi bilan bog`liq.
49-rasm.
 Tor doirada ixtisoslashish (telogenez); oq qanotli qizilishton. 

---

229 
Qizilishton barmoqlarining ikkitasi oldinga, ikkitasi orqaga qaraganligi, dum pati 
tayanch vazifasini o`tashi, tumshug`i uzun va o`tkir bo`lishi hamda kalla suyagiga 
birikkanligi, tilining uzun va o`tkirligi daraxtda yashashga ixti soslashish oqibatidir 
(49-rasm). 
Gipergenez
 
ayrim organ yoki organizmlarning hajmi kattalashishi bilan 
bog`liq o`zgarishlardir. Adaptatsiogenezning bu xili ayniqsa o`tmishda mezozoy va 
kaynozoy eralarida yashagan umurtqali hayvonlarga xosdir.
 
50-rasm.
 
Gipergenezga misollar (qazilma formalar);darranda tishli yo`lbars; 2 — 
shimol bug`usi; 3 — stegozavr. 
Hozirgi davrda o`simliklardan sekvoya, hayvonlardan kit, fil, nosorog, 
jirafalarni gipergen formalarga misol qilib keltirish mumkin. Gipergenezlar ma’lum 
sharoitda evolyutsiyaning perspektiv yo`nalishi hisoblanadi. Chunki organizm yoki 
uning ayrim organlarining yirik bo`lishi yashash uchun kurashda bir qancha 
afzalliklarni (dushmanlardan o`zini himoya qilish va hokazolarni) keltirib chiqaradi. 
Gipergenezda tanlash yo`nalishi o`zgaradi. U nasl qoldirishning kamayishi, organlar 
o`rtasidagi korrelyativ bog`lanishlarning buzilishi bilan xarakterlanadi (50-rasm). 
Katagenez

organizmlarning o`ta ixtisoslanishi bilan bog`liq holda tuzilishi-
niig murakkabdan oddiyga o`tishidir. U mazmunan Seversovning umumiy 
degeneratsiya tushunchasiga mos keladi. Katagenez hodisasi aktiv hayot kechirishdan 
passiv hayot kechirishga, aktiv oziqlanishdan passiv oziqlanishga, ko`chmanchi hayot 
kechirishdan o`troq hayot kechirishga o`tish bilan bog`liq.
 
Gipogenez
 
katagenezning xususiy formasi bo`lib, organizm voyaga yetmagan 
xolda o`z ontogenezini o`tkazishi bilan izohlanadi. U mazmun jihatdan neoteniyaga 

---

230 
mos keladi. Ba’zan o`zgargan muhit sharoitida voyaga etgan organizmlarga 
nisbatan uning lichinkalari ko`proq moslashadi. Masalan, oddiy aksolotda lichinka 
metamorfozga uchramaydi, hayotini butunlay suvda o`tkazib, tashqi jabralari, dum 
suzgich qanotlarini keyinchalik ham saqlaydi. Gipogenezda, odatda, ontogenezning 
keyingi bosqichlarida rivojlanishi lozim bo`lgan belgilar rivojlanmay qoladi. 
Kolovratkalar, mshankalar, kanalar va pardalilar katagenez va gipogenez 
yo`nalishi bilan kelib chiqqan. Katagenez va gipogenez natijasida organizmlar 
muhitga o`zini butunlay tobe qilib qo`yuvchi ixtisoslashgan belgilardan holi 
bo`ladi, Bunday organizmlarda boshqa adaptiv belgilar bo`lgan taqdirda, ular 
o`zgargan muhitga moslanishi mumkin.