A qоdiriy nоmidagi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

II.BOB.EKSPERIMENTAL QISM 
2.1 Nafas olish mexanizmining boshqarilishi
Nafas olish orqali odam organizmi barcha hujayra va to'qima¬laming kislorodga 
bo'lgan ehtiyoji ta'minlanadi. Organizmning kislorodga ehtiyoji odamning tin ch 
holatida kam, uxlagan vaqtida undan ham kam, jismoniy mashq bajarganda esa 
ko'payib, 
tinch 
holatdagiga 
nisbatan 
5-10 
marta 
ortadi. 
Odam turli holatda bo'lishiga qarab, nafas olish va chiqarish harakatIari, nafasning 
yuzaki va chuqur bo'lishi avtomatik holda o'zgarib turadi. Nafas harakatIarini 
bajaruvchi muskullar faoli¬yati bir-biri bilan chambarchas bog'langan. Bu 
bog'lanish 
nerv 
va 
gumoral 
yo'l 
bilan 
boshqariladi. 
Nafas olishning nerv sistemasi orqaIi boshqarilishi. Bosh miyaning eng pastki 
qismi bo'lgan uzunchoq miyada nafas markazi, orqa miyaning bo'yin qismida 
diafragma harakatini boshqaruvchi nervlarning markazi, orqa miyaning ko'krak 
qismida qovurg'alararo muskuUaming faoliyatini boshqaruvchi nervlar markazi 
joylashgan. 
Uzunchoq miyadagi nafas olish markazidan har 4-5 sekund¬da ritmik ravishda 
nerv impulslari orqa miyaning bo'yin va ko'krak qismida joylashgan diafragma va 
qovurg'alararo muskullar hara¬katini boshqaruvchi nerv markazlariga ta'sir qilib, 
ulami qo'zg'a¬tadi. Bu qo'zg'alish nerv tolalari orqali diafragma va qovurg'alar¬aro 
muskuUarni harakatlantiradi. Natijada nafas olish va chiqarish jarayoni avtomatik 
ravishda 
boshqariladi. 
Nafas olishni boshqaruvchi oliy nerv markazi bosh miya yarim sharlari po'stlog'ida 
joylashgan. Bu oliy nerv markazi orqali odam nafas olishni ma'lum vaqt davomida 
ixtiyoriy ravishda to'xtatib turishi mumkin, lekin buning natijasida organizmda 
karbonat angidrid ko'payib ketishi tufayli uzunchoq miyadagi nafas markazi kuchli 
qo'zg'alib, 
avtomatiknafas 
olish 
yuzaga 
keladi. 
Nafas olishning oliy nerv markazi odam turli holatIarda bo'lganda, ya'ni 
so'zlaganda, kuylaganda, jismoniy mashq bajarganda, yurganda nafas olish 
tezligini, uning yuzaki yoki chuqur bo'lishini muvozanatlashtirib turadi. Bu 

---

22 
markazda nafas olish shartli ret1ekslari hosil bo' ladi.