S. A. Abdurahmonov, sh. A. Hakimov

Qulay yotqizuvchanlik
beton
aralashmasining
betonlanadigan
buyum
qoliрini
to‘ldirish
va
og‘irlik
kuchi
ta’siri
ostida
yoki
tashqi
mexanik
ta’sir
natijasida
zichlanish
xususiyatini
ko‘rsatadi.
Beton
aralashmasining
bu
xossasi
suriluvchanlik
yoki
bikrlik
bilan
bahola-
nadi.
Beton
qorishmasining
suriluvchanligi
deb
uning
o‘z
massasasi
ta’siri
ostida
yoyilib
ketish
xususiyatiga
aytiladi.
Beton
aralashmasi-

---

137
ning
suriluvchanlik
darajasi
S
ayni
qorishmadan
qoliрlangan
konus-
ning
cho‘kish
kattaligi
(sm
hisobida)
bilan
baholanadi.
Beton
qo-
rishmasining
suriluvchanligi
balandligi
300,
ustki
asosining
diametri
100
va
pastkisiniki
200
mm
bo‘lgan
kesik
konus
ko‘rinishidagi
tag-
siz
metall
qoliрidan
iborat
standart
konusda
aniqlanadi.
Ichi
oldin-
dan
suv
bilan
ho‘llangan
qoliр
nam
shimmaydigan
tekis
gorizontal
yuza
(metall
list
yoki
bir
bo‘lak
linoleum)ga
o‘rnatiladi
va
ustki
te-
shik
orqali
beton
qorishmasining
bir
xil
balandlikdagi
uchta
qatlami
bilan
to‘ldiriladi,
har
qaysi
qatlam
diametri
16
va
uzunligi
600
mm
va
uchlari
yumaloqlangan
metall
sterjenni
25
marta
tiqib
zichlanadi.
Sterjen
tiqilayotgan
paytda
qoliр
asosga
bosib
turilishi
kerak.
Oxirgi
qatlam
solingan
va
zichlangandan
keyin
ortiqcha
beton
qorishmasi
qoliр
chetlari
bilan
baravar
qilib
kelma
vositasida
kesiladi.
Qoliрni
dastasidan
qat’iy
tik
yo‘nalishda
ko‘tarib
olinadi
va
qoliрlangan
be-
ton
konus
yoniga
qo‘yiladi.
Qoliр
olingandan
keyin
beton
konus
o‘z
massasi
ta’sirida
cho‘kadi.
Konusning
cho‘kish
kattaligi
chizg‘ich
bilan
o‘lchanadi
(54-rasm).
Konus
qancha
ko‘p
cho‘ksa,
beton
ara-
lashmasining
suriluvchanligi
shunchali
yuqori
bo‘ladi.
54-rasm. 
Beton konusning cho‘kishini o‘lchash.
Konusning
cho‘kishi

---

138
Beton
qorishmasining
bikrligi
–
titratish
ta’sirida
uning
yoyilishi
va
qoliрni
to‘ldirish
xususiyatidir.
Beton
qorishmasining
bikrlik
da-
rajasi
beton
qorishmasining
oldindan
qoliрlangan
konusining
bikrli-
gi
aniqlanadigan
asbobda
tekislash
va
zichlash
uchun
zarur
bo‘lgan
titratish
vaqti
(sekund
hisobida)
bilan
belgilanadi
(55-rasm).
Asbob
diski,
shtangasi
va
shaybasining
umumiy
massasi
2750
±
50
g
ni
tashkil
etish
kerak.
Beton
qorishmasining
bikrligini
aniqlash
uchun
asbob
vibro-
maydonchada
quyidagi
tartibda
yig‘iladi:
avval
asbobning
konus
(3)
kiritib
qo‘yiladigan
silindrik
halqasi
(1)
bikr
qilib
mahkamla-
nadi,
dastalarni
(2)
halqa
tirqishiga
kiritib,
konuslar
yordamida
mah-
kamlanadi
va
voronka
(4)
o‘rnatiladi.
So‘ngra
konus
bir
xil
baladlik-
dagi
uch
xil
qatlamlikdagi
qilib
voronka
orqali
beton
aralashmasiga
to‘ldiriladi.
Har
qaysi
qatlam
metall
sterjen
bilan
har
bir
qatlamga
25
martadan
botirib
zichlanadi.
So‘ngra
shtativ
(5)ni
burib,
disk
(8)
beton
aralashmasining
qoliрlangan
qoliр
tepasiga
joylanadi
va
u
ko-
nus
yuzasiga
ravon
tushiriladi.
Qayd
qiluvchi
vtulka
(7)da
shtativ
qi-
55-rasm. 
Beton qorishmasining bikrligini aniqlash uchun asbob.
Æ
200
44
3
2
1
9
5
6
7
8
Æ
100
380 300
Æ
200
Æ
300

---

139
sish
vinti
vositasida
mahkamlanadi,
bundan
keyin
vibromaydoncha
va
sekundomer
bir
vaqtda
ishga
tushiriladi
va
beton
qorishmasining
tekislanishi
va
zichlanishi
kuzatiladi.
Diskdagi
ikkita
teshikning
istal-
gandan
to
sement
qorishmasi
ajralib
chiqa
boshlagungacha
titratish
davom
ettiriladi.
Bu
paytda
sekundomer
va
titratkich
to‘xtatiladi.
Qayd
qilingan
vaqt
beton
aralashmasining
bikrligini
ko‘rsatadi.
Beton
aralashmasining
bikrligini
aniqlash
uchun
amaldagi
stan-
dart
boshqa
asboblardan,
masalan,
texnik
vizkozimetr
(56-rasm)dan
foydalanish
mumkin.
Тarkibida
suv
miqdori
ortishi
bilan
beton
qorishmasining
suri-
luvchanligi
ortadi,
lekin
beton
mustahkamligi
pasayadi.
Sement
xamiri
miqdori
ortishi
bilan
to‘ldirgich
donalarining
orasida
juda
56-rasm. 
Beton qorishmasining bikrligini aniqlash
uchun texnik viskozimetr.
a
–
umumiy
ko‘rinishi,
b
–
qirqimi;
1
–
idish;
2
–
ichki
halqa;
3
–
konus
ko‘rinishidagi
beton
namuna;
4
–
shtangali
disk;
5
–
shtativ.
a)
b)
305
4
3
5
2
1
400
203

---

140
ko‘p
plastik
qatlamlar
bo‘ladi.
Bu
qatlam
alohida
donalar
orasidagi
ishqalanishni
kamaytiradi
va
qorishmaning
suriluvchanligini
oshi-
radi.
Ayni
holda
beton
mustahkamligi
amalda
o‘zgarmasdan
qoladi.
Beton
qorishmasiga
plastifikatsiyalovch
organik
qo‘shimcha-
lar
–
sulfi
droja
bardasi
va
boshqalar
qo‘shish
hisobiga
beton
qo-
rishmasining
suriluvchanligi
deyarli
ortadi.
Beton
qorishmasining
su-
riluvchanligini
saqlab
qolgan
holda
sement
massasidan
0,15–0,25%
miqdordagi
shu
xil
aralashma
talab
qiladigan
suv
miqdorini
8–12%
ga,
shu
bilan
birga
sement
sarfin
6–10%
ga
kamayishini
ta’minlaydi.
So‘nggi
yillarda
yangi
kimyoviy
qo‘shimchalar–beton
qorishmasi-
ning
suriluvchanligini
ko‘p
drajada
oshiradigan
superplastifikatorla
(C–3,
10–03
va
boshqalar)
ishlab
chiqilgan.
Beton
qorishmasini
oson
yotqizuvchanligini
tanlashda
betonlana-
digan
qurilmaning
o‘lchalari
va
tafsilotlari,
armirovka
qilinishning
zichligi,
shuningdek,
aralashma
bilan
to‘ldirish
va
zichlash
usullarini
hisobga
olish
lozim.
Masalan,
o‘rtacha
kesimli
quyma
to‘sin
va
us-
tunlarni
betonlashda
plastikligi
2–3
sm
bo‘lgan
beton
ishlatish
zarur.
Bog‘lanuvchanlik
(qatlamlanib
ketmaslik)
tashilayotganda,
tushiralyotganda
va
to‘ldirishda
beton
aralashmasini
qatlamlar-
ga
ajralmaslik
xususiyatini
ko‘rsatadi.
Bog‘lanuvchan
bo‘lmagan
beton
aralashmasi
qatlamlarga
oson
ajraladigan,
bir
jinsliligini
yo‘qotadigan
va
qoliрlashga
yaroqsiz
bo‘lib
qoladigan,
suv,
qattiq
to‘ldirgichlarning
mexanik
aralashmalaridangina
iborat
bo‘ladi.
Be-
ton
qorishmasining
bog‘lanuvchanligi
beton
tarkibini
to‘g‘ri
tanlab
(birinchi
navbatda
sement
qorishmasining
zarur
bo‘lgan
miqdorini)
ta’minlanadi.
Beton
qorishmasining
bog‘lanuvchanlik
darajasini
plastik-
lik
darajasi
bilan
bir
yo‘la
aniqlash
mumkin.
Yetarli
darajadagi
bog‘lanuvchan
bo‘lmagan
beton
qorishmasida
standart
konusni
to‘ldirishda
va
uni
zichlashda
sement
suti
ajralib
chiqadi.
Metall
qoliр
olingandan
keyin
esa
beton
konus
odatda
to‘kiladi
va
qulaydi.
Sement
sarfi 
ortishi
va
suv-sement
nisbati
kamayishi
bilan
be-
ton
aralashmasining
bog‘lanuvchanligi
ortadi.
Lekin
sement
or-
tiqcha
sarflanmaslig
uchun
beton
aralashmasining
talab
etilgan

---

141
bog‘lanuvchanligi
to‘ldirgichlarning
optimal
granulometrik-dona-
dorlik
tarkibini
saralash
vaqti
bilan
shag‘al
yoki
maydalangan
tosh
orasidagi
nisbatni
to‘g‘ri
tanlab
ta’minlaydi.
O‘zi-o‘zini tekshirish uchun savollar
1. 
Og‘ir
beton
nima?
2. 
Beton
qorishmaning
bikrligini
aniqlashda
qanday
asboblar
qo‘l-
laniladi?
3. 
Betonning
qanday
klasslarini
bilasiz?
4. 
Betonning
mustahkamligini
aniqlash
maqsadida
foydalaniladigan
asboblarni
aytib
bering.
7. ASFALT BETON POLLAR
Asfaltli
pollar
suyuq
asfalt
(mastika-bitum)
va
mayda
to‘ldiruvchi
qum
bilan
aralashtirib
tayyorlanadi.
Asfalt
massani
qora
bog‘lovchi-neftbitum
eritmasiga
mineral
to‘ldiruvchi
qilib
qo‘shib
olish
mumkin.
Bunday
pollar
25
mm
yoki
ayrim
hollarda
40
mm
(ikki
qatlamli)
etib,
oldindan
tayyorlangan
beton
yoki
se-
ment
asosga
to‘shaladi
(51-
d
,
rasm).
Asfalt
pollar
elastik,
mustah-
kam,
suv
o‘tkazmaydigan,
issiq,
yengil
bo‘lib,
oson
ta’mirlanadi.
Uning
kimyoviy
yemirilishiga
mineral
to‘ldiruvchini
tanlash
yo‘li
bilan
barham
berish
mumkin.
Agar
pol
kislota
ta’siri
bo‘ladigan
sexlarda
ishlatilsa,
mineral
to‘ldiruvchi
sifatida
bazalt
yoki
diabaz
ishlatiladi.
Ko‘mirtosh
qorishmada
tayyorlangan
asfalt
pollarni
ishqor
va
mineral
yog‘
yuqori
agressiv
ta’sir
etadgan
jarayonda
ishlatilsa
maqsadga
muvofi
bo‘ladi.
Lekin
undan
chiqadigan
ko‘mirtosh
changi
inson
salomatlgiga
ta’sir
etadi.
Benzin,
kerosin
ta’siriga
asfalt
pollar
chidamaydi,
massa
erib,
pol
buziladi.
Asfalt
betonlarning
quyidagi
kamchiliklari
mavjud:
issiqqa
chi-
damsiz,
uzoq
muddat
ta’sir
etadigan
to‘plangan
kuch
bor
joylarda
ishlatilmaydi,
kuch
o‘rni
ezilib,
pol
buziladi.

---

142
Og‘ir
yuklar
bor
sexlarda
asfalt
pol
o‘rniga
asfalt
beton
pol-
lar
ishlatiladi.
Asfalt
beton
ham
yuqoridagi
tarkibda
tayyorlanib,
to‘ldiruvchi
sifatida
mayda
chaqiqtosh,
shag‘al
(donadorlik
10–
12
mm)
qo‘shiladi.
Asfalt
beton
polllar
25–40
mm
qalinlikda
asosga
bitum
eritmasi
surilgandan
so‘ng
to‘shaladi
va
katok
bilan
qotirila-
di.
Asfalt
beton
pollar
ham
asfalt
pollar
singari
bo‘lib,
ular
qirilib
yemirilishga
chidamli
va
nisbatan
arzon.
Shuning
uchun
ham
bu
pol-
larning
arzonligi,
sifatliligi
sababli
qurilishda
ko‘p
ishlatiladi.