O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

 
 
Har qanday isitish tiziralarining foydali issiqlik berish quvvati issiqlik 
luvurlari orqali issiqlik asboblariga uzatilgan issiqlik oqimi bilan quvurlararo 
masofa oralig'idagi harakat jarayonida yo'qolgan issiqliklar ug'indisidan iboratdir. 
Quvurlardagi harakat jarayonida sarf bo'lgan issiqlik oqimi uncha katta 
bo'lmasada, har holda umumiy foydali issiqlik oqimining qandaydir qismini ashkil 
qiladi. Foydali issiqlik oqimini hisoblash uchun dastlab har bir xonadagi laroratni 
ma'lum bir xilda saqlab turgan, binoning tashqi to'siqlaridan tashqi
 
havoga sarf 
bo'layotgan issiqlik oqimini aniqlash lozim. Qisqacha qilib aytganda sarf bo'lgan 
issiqlik oqimini issiqlik asboblari yordamida binoga berilayotgan issiqlik orqali 
to'ldirib turish zarur. Bundan tashqari issiqlik asbobblaridan berilayotgan issiqlik 
oqimi filtratsiya jarayoni natijasida o'tayotgan havoni, bino ichidagi jihozlarni va 
boshqalarni isitishga sarf bo'ladi. 

---

29 
Ma'lumki, binoda isitish asboblaridan tashqari boshqa isitish manbalari ham 
mavjud. Binodagi asosiy issiqlik manbalariga yoritish uskunalarini, texnologik 
jihozlar, odamlardan va oshxonadan qo'shimcha ajralib ;hiqqan issiqliklarni 
keltirish mumkin. 
Shuning uchun har bir xonalaming ichiga issiqlik asboblaridan berilayotgan 
issiqlikning absolyut miqdorini aniqlash bilan birgalikda yilning barcha davrida 
(yozgi, qishki va o'zgaruvchan davri) binoga qo'shimcha manbalardan olib 
kirilayotgan va tashqi to'siqlardan sarf bo'layotgan barcha issiqlik miqdorlari 
hisobga olinishi lozim.
Ma'lumki, energiyaning saqlanish qonuniga asosan bino ichiga kiritilgan va 
binodan sarf bo'lgan issiqlik oqimi bir-biriga teng bo'lishi lozim. 
Umuman, binolarning issiqlik balansini hisoblash uchun binoga kiri-
tilayotgan va tashqi to'siqlar orqali sarf bo'layotgan issiqlik oqimlari aniqlanadi. 
Isitish tizimining issiqlik quvvatini aniqlash maqsadida issiqlik balansi quyidagi 
formula yordamida aniqlanadi: 
Q
i4
= ΔQ = Q
to’s
+
Q
h.a.
±
Q
t.i
bu yerda: Q
to’s
- tashqi to'siqlar orqali yo'qolgan issiqlik oqimi; 
Q
h.a
- xonaga kiritilayotgan havoni isitish uchun sarfbo'lgan issiqlik; 
Q
t.i 
- texnologik va maishiy jarayon natijasida ajralib chiqayotgan
yoki xo'jalikka sarf bo'lgan issiqlik oqimi; 
Q
h.a
- issiqlikning yetishmaydigan qismi. 
Agar issiqlik balansi hisobi natijasida issiqlik yetishmasa bino xonalariga 
qo'shimcha issiqlik asboblari o'rnatiladi, agar issiqlik ortiqcha bo'lsa, ortiqcha 
issiqlik miqdori ventilyatsiya yo'Ii bilan assimilyatsiya qilinadi. 
Bir qator binolarning ichida issiqlik miqdorining aksariyat qismi insonlardan 
chiqqan issiqlikdan iborat bo'ladi. Bunday xonada (oliy o'quv yurtlaridagi 
ma'ruzalar xonasi, kino, teatr, sirk xonalari va h.k.) ichki avoning harorati 
pasaytirilib olinadi. Bu pasaytirilgan haroratni isitish asboblari ta'minlab turadi va 
havo haroratining oshishi hamda uning normal holatga yetishi to'plangan 
odamlardan ajralib chiqqan issiqhk evaziga bo'ladi. Ko'pincha jamoat binolaridagi 

---

30 
isitish uskunalarining hisobiy issiqlik quvvati sarf bo'lgan issiqlik miqdoriga teng 
qilib olinadi. 
Issiqlik tizimlarining quwatini aniqlash va ularning barcha uskunalari-ng 
(qozonlar soni va ularning issiqlik beradigan yuzasi, issiqlik usku-ilari, issiqhkning 
hisobiy miqdorlari va ularni iste'molchilarga uzatish ;hun quvurlar hisobi) to'liq 
hisoblash uchun binolarning tashqi to'siqar qali yo'qolayotgan issiqlik oqimi QMQ 
2.04.05-97, QMQ 2.01.04-94 i QMQ 2.01.01-97 talablari asosida aniqlanishi 
lozim. 
Binolarning hajmiy-rejaviy yechimiga, qurilish issiqlik fizikasining qo-
nuniyatiga binoan tashqi to'siqlarning issiqlik fizik hisoblari natijasida to'siqlar 
uchun samarali konstruksiyalar qabul qihnadi. Shuning uchun savodxonlik bilan 
issiqlik fizik jihatdan tanlab olingan samarali tashqi to'siq konstruksiyalar isitish 
tizimlarining issiqlik quvvatini tejashga olib keladi.
Binolardan sarf bo'layotgan issiqlik oqimining bir qismi shamolning ta'siriga 
uzviy bog'liq bo'lib, ayniqsa ko'p qavatli binolar shamol yo'nalishida yalanglikda 
qurilgan bo'lsa issiqlik sarfi sezilarli darajada katta bo'ladi. Aksincha shamol 
yo'nalishdan himoyalangan joylarda va shahar ichida qurilgan binolarda issiqhk 
sarfi kamroq bo'ladi. Shuning uchun binolarni shamol ta'siridan saqlash maqsadida 
tashqi devor sirtidan shamol kuchini qaytaruvchi maxsus to'sinlar o'rnatiladi. 
Shamol ta'sirida binodan sarf bo'layotgan issiqlik qo'shimcha issiqlik oqimi
 
deyiladi.
Demak, binoda sarf bo'layotgan issiqlik ikki xil bo'lib, birinchisi -asosiy, 
ikkinchisi - qo'shimcha issiqlik oqimidir. 
Binodan asosiy issiqlik quyidagi konstruksiyalardan tashqi muhitga sarf 
bo'ladi: pol yuzasi, tashqi devor yuzasi, tashqi deraza maydoni, tashqi eshik 
maydoni va tom usti yopmasi. 
Qo'shimcha issiqlik oqimi manbalaridan quyidagiiarni hisobga olish lozim: 
1. Fuqaro binolarining balandligi 4 metrdan oshgan taqdirda hisoblangan 
asosiy va qo'shimcha issiqlik sarfiga 25 foiz keyingi har bir metr balandlikga 15 

---

31 
foiz qo'shimcha issiqlik olish lozim. Bu qo'shimcha issiqlik sarfi ishlab chiqarish 
binolariga va zinapoyalar uchun qo'lianilmaydi. 
2. Shamol tezligi 5-10 m/s bo'lgan taqdirda 2 foiz qo'shimcha, 10 m/s dan 
ortiq tezlikka ega bo'lsa 3 foiz qo'shimcha issiqlik olinadi, 
3. Katta binolarning tashqi eshiklariga issiq havo pardasi berilgan bo'lsa, 
tashqi eshiklarga berilgan qo'shimcha issiqhk sarfi hisobga olinaydi. 
4. Umumiy hollarda tipovoy binolar uchun qo'shimcha issiqlik miqdori 
asosiy issiqlikning 16 foizini tashkil etadi. 
Binoning tashqi to'siqlari orqali sarf bo'layotgan issiqlik oqimini quyidagi 
formula yordamida aniqlaymiz;