Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

Irrigatsiya sistemalarini qayta qurish – sug
,
oriladigan yerlarni melioratsiya
qilish vositasi 
Keyingi yillarda, yangicha sug
,
orish sistemasiga o’tilgandan keyin kolxozlarning
irrigatsiya tarmoqlari qayta qurildi, sug
,
orish uchastkalari yiriklashtirildi, ularning sathi
tekislanadi.O’rta Osiyo respublikalarida, Janubiy Qozog
,
iston va Ozarbayjonda sug
,
orish

---

tarmoqlari uzunligi ancha qisqardi. Sug
,
orish tarmoqlarini qayta qurish meliorativ
jihatdan qanday samara keltirganligini Mirzacho’l misolida yaqqol ko’rish mumkin. 
Cug
,
orish
tarmog
,
inin
g holati 
Cug
,
oriladiga
n maydon, ga 
Sugorish
uchastka-
lar soni 
Cug
,
orih
kanal-
lari
uzunli-
gi, km 
Cug
,
orih
kanallari
band
qilgan
maydon, 
ga 
Vegetatsiy
a davrida
suvning
filtrla-nib
nobud
bo’lishi, 
ming m
3
Cug
,
orish
kanallarini
loyqadan
tozalash, 
m
3
Qu-
loq
boshi
soni 
Qayta
qurilgun-
cha 
Qayta
qurilgan-
dan keyin 
1065 
1106 
90 
23 
92 
23 
55 
14 
3150 
1250 
6900 
1725 
90 
23 
Qayta qurish natijasida sug
,
orish tarmoqlarida suvning nobud bo’lishi 60 %
kamaydi.
Sug
,
orish uchastkalarini yiriklashtirish ularning sathini tekislash va sug
,
orish hamda
zax qochirish tarmoqlarini qayta qurish bilan, gidrotexnika inshoatlarini qayta qurish esa
ularda avtomat ravishda ishlaydigan suv hisoblash priborlari o’rnatish bilan, dalachilik
brigadalari territoriyasini tashkil etish va almashlab ekishni joriy qilish – ayni vaqtda
biologik zovur xizmatini ham o’taydigan ihota dala o’rmonzorlarini vujudga keltirish
bilan chambarchas bog
,
liqdir. 
Sug
,
orib kelinadigan rayonlar uchun sug
,
orish uchastkasining optimal maydoni
belgilangan bo’lib, u 10 – 20 ga ga, o’rta hisobda esa 15 ga teng. Biroq O’zbeqistonning
paxta dalalarida 5 ga dan kichik bo’lgan sug
,
orish uchastkalari soni hozircha 44 % ni
tashkil qiladi. 
Nam yetarli bo’lmagan zonadagi irrigatsiya sistemasi sug
,
orish uchastkalarining
kichikligi va sug
,
orish tarmoqlarining haddan tashqari zichligidan tashqari quyidagi
kamchiliklarga ham ega:
1) sug
,
orish sistemasi haddan tashqari uzun bo’lgan va vegetatsion sug
,
orish
paytlarida suvning tarmoqlanib ketishi va sug
,
orish trexnikasi takomillashmaganligi,
kanallarda rostlash inshoatlari yo’qligi sababli foydali ish koeffitsiyenti (FIK) past
bo’lishi; 
2) kanallarning suv o’tkazish qobiliyati yetarli emasligi; 
3) ekinlar orasiga (paxta dalalari orasiga) sholipoyalarning joylashtirilishi; 
4) yerdan foydalanish koeffitsiyenti (YeFK) ning pastligi; 
5)suvdan foydalanish koeffitsiyenti (SFK) ning pastligi; 
6) quloq boshlarining tartibsizligi; 
7) tashlama traktlarning yo’qligi yoki ularning qoniqarsiz ahvoldaligi. 
Ana shu kamchiliqlarni bartaraf qilish uchun xo’jaliqlararo va ichki xo’jalik
irrigatsiya tarmoqlari tartibga solinishi kerak. Хo’jaliqlararo sug
,
orish sistemalarini
rekonstruksiya qilish ko’pincha butun sistemani suv bilan ta’minlash va suv olish
sharoitlarini tartibga solish, uning FIK ni oshirish va foydalanilmayotgan partov yerlarni
o’zlashtirish uchun bosh suv manbaini ham o’z ichiga oladi. 

---

Хo’jaliklararo irrigatsiya tarmoqlarini rekonstruksiya qilish loyixasini tuzish 
(1:10000 masshtabli planshetda). Planshetlarda mavjud va loyixasi tuzilayotgan sug
,
orish,
kollektor – zovur va yo’l tarmoqlari tegishli shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Bu ishdan
oldin mavjud irrigatsiya sistemasining parametrlari (FIK, YeFK, suv olish, suvdan
foydalanish koeffitsiyenti, zovur oqimi, tuproqning sho’rlanish protsenti, sizot suvlar
sathining joylashish chuqurligi, ularning minerallanish darajasi, kollektor – zovur
tarmog
,
ining o’rtacha uzunligi va boshqalar) analiz qilinadi, kollektor – zovur
tarmoqlarining zaruriy o’rtacha uzunligi belgilab olinadi va uning kam – ko’stsizligi
tekshirib ko’riladi (hisoblab chiqiladi), sistemaning gidrotexnika va suv hisoblash
inshoatlari bilan ta’minlanganligi aniqlanadi; o’tkazilgan daraxt jinslari hisobga olinadi,
ularning yetishmaydigan miqdori loyixalashtiriladi; kanallarning va shu kanallardagi
inshoatlarning suv o’tkazish qobiliyati hisoblab chiqiladi.
Sug
,
oriladigan yerlarni meliorativ jihatdan yaxshi holatda saqlab turish uchun
xo’jalikdagi irrigatsiya sistemasining FIK 0,85 dan kam bo’lmasligi, butun sug
,
orish
sistemasining FIK esa – tuproq kanallarda 0,65 dan kam bo’lmasligi kerak. Sug
,
orish
suvi isrofgarchiligini bartaraf qilish (kanallarga beton va betonit yotqizish, ularning
o’zaniga polimer plyonkalar qoplash, kanallarni quvurlar bilan almashtirish va boshqa
tadbirlar) yo’li bilan xo’jalikdagi irrigatsiya sistemasining FIK ni 0,90 ga, butun
sistemaning FIK ni esa 0,75 ga yetkazish va undan ham oshirish mumkin. 
Хo’jalik ichidagi mavjud kanallar birlashtirilayotganida sug
,
orish suvining
isrofgarchiligiga yo’l qo’ymaslik uchun birlashtiruvchi kanal uzunligi 2 km dan katta
bo’lmasligi, suv ajratish nuqtalari soni esa joyning relefiga qarab uchtadan oshmasligi
lozim. Har bir xo’jalikka bittadan suv ajratish nuqtasi bo’lishi maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Kollektor – zovur tarmog
,
ining solishtirma uzunligi, xo’jalikning sug
,
oriladigan
territoriyasida salbiy tuz balansini vujudga keltirish zaruriyatini hisobga olib, oldindan
belgilanadi. Buning uchun zovurlar oraligi aniqlanadi, sug
,
orish suvi bilan birga qirib
keladigan hamda zovur oqimi bilan birga sug
,
oriladigan territoriya chegarasidan
tashqariga chiqarib yuboriladigan tuzlar miqdoridan kelib chiqadigan ushbu oraliq
quyidagi formula bilan aniqlanadi: