Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

 
Тo’la suv balansi. 
 
 
Balansning tarkibiy qismlari, balans qavatining ulchamiga qarab suv balansi
quyidagi turlarga ajratiladi:
1)
 
sug
,
oriladigan territoriyaning umumiy yoki tula suv balansi
(yer ustidagi,
aeratsiya zonasidagi xamda sizot suvlar zonasidagi barcha namlik zapaslarining
uzgarishi xisobga olinadi);
2)
 
yer ustidagi suvlar balansi; 
3)
 
aeratsiya zonasining suv balansi yoki tuproq suvlari balansi
(ya’ni sizot suvlar
satxi bilan yer usti urtasidagi tuproq qatlamida mavjud bulgan namlik
zapaslarining uzgarishi);
4)
 
sizot suvlar balansi 
(sizot suv zapaslarining uzgarishi). 
Sug
,
oriladigan territoriyaning
tula suv balansi
tenglamasi quyidagi fomula bilan
ifodalanadi (S. F. Averyanov): 
О
Т
И
С
А
П
П
В
W
у
)
(
, (2.1) 
bu yerda:
W
- balans qatlamidagi suv zapaslarining qurib chiqilayotgan
davrdagi umumiy uzgarishi, 
m
3
/ga
: 
V – balans uchastqasiga beriladigan suv miqdori; 
П
-manbadan 
olinadigan 
suvdan 
boshqa 
oqib 
kelgan 
yer
usti suvlarining miqdori; 
П
- yer osti suvlarining oqib kelish miqdori (tashqaridan oqib kelgan yoki bosimli
suvlar ta’sirida kutarilgan sizot suvlarning miqdori); 

---

A - yog
,
in miqdori; 
C - kollektor - zovur tarmoqlar yordamida territoriyadan tashqariga oqizib
yuborilgan suvlar yig
,
indisi; 
I - tuproq ustidan bug
,
lanish miqdori; 
Т
u
- suvnining usimliklar orqali buglanish miqdori; 
O - territoriyadagi suvlarning yer ostidan oqib ketish miqdori. 
Тuproq suvlarining balansi quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
D
С
Т
И
Ф
А
О
W
р
к
р
т
)
(
)
1
(
, (2.2) 
bunda: 
т
W
- yer sirtidan sizot suvlar satxigacha bulgan qatlamdagi tuproq
suvlari zapaslarining uzgarishi; 
O
r 
- ichki xujalik tarmoqlari orqali sug
,
oriladigan dalalarga berilgan suv
miqdori; 
С
- dalalardan chiqib ketadigan suvlar miqdori; 
D
- sizot suvlar satxining kutarilishi - pasayishi ta’sirida tuproqning namiqish
miqdori (+ kapillyar kutarilishi; - kapillyar pasayishi);
F
q
- suvning kanallardan filtratsiya natijasida isrof bulishi; 
- kanallardan filtratsiya bulgan suvlar (F
q
) ning sizot suvlarga borib
qushiladigan miqdori; 
)
1
(
-filtratsiyada isrof buladigan suvning tuproqda ushlanib qoladigan
miqdori. 
Agar qurib chiqilayotgan davrning boshida va oxirida sizot suvlar chuqurligi
xamda aeratsiya zonasidagi tuproq – gruntlarning xajmiy namliklari ma’lum bulsa,
(2.2) formula quyidagi oddiy qurinishga qeladi:
б
б
n
W
У
W
У
W


…. 
Bunda: 
б
У
У

- davr boshida va oxirida sizot suv satxining chuqurligi; 
б
W
W

- davr boshida va oxirida aeratsiya zonasida tuproq xajmiy namligining
urtacha qattaliklari. 
Sizot suvlar balansi quyidagi tenglama bilan aniqlanadi: 
D
Д
Ф
О
П
W
р
к
гр

…. (2.3) 
bu yerda: 
гр
W
- sizot suv zapaslarining uzgarishi; 
р
Д
- sistema ichki zovur suvlarining oqib ketishi. 

---

Agar balans davrining boshi va oxirida sizot suv sathining joylashish chuqurligi
hamda gruntlarning suv berish koeffitsiyenti ma’lum bo’lsa, u holda formula (2.3) ni
quyidagicha ifodalash mumkin: 
)
(
б
гр
У
У
W

, 
bu yerda:
- sizot suv satxi pasayganda tuproqning suv berish koeffitsiyenti yoki
sizot suv sathi ko’tarilganida tuproqning erkin g’ovaklik koeffitsiyenti; 
ning qiymati sizot suv sathining o’rtacha vaziyatiga, ya’ni taxminan quyidagi
miqdorga teng deb olinishi mumkin: 
2
б
У
У
У

, 
Тerritoriyadagi suv zapaslarining umumiy o’zgarishi: 
гр
п
W
W
W
(2.4) 
Sizot suv rejimlari uch tipga bo’linadi (M.F.Natalchuq,1969); 
irrigatsion, periferiq
va
iqlimiy 
tiplar (4 
- rasm). 
4 

---