O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Vitaminlar almashinuvi buzilishlari. Giper, - gipo
-
va
avitaminozlar.
 
G ip e rv itam in o z la r organizm ga v ita m in la r ortiq ch a 
kirganida rivojlanadi. Bu holatlarda organizm intoksikatsiyasi, a ’zo 
va to'qim alarda patologik o'zgarish lar sodir b o iis h i mumkin. Ayrim 
vitam inlarga (Bj va B |2) sensibilizatsiya b o iis h i, allergik reaksiyalar 
va hatto anafilaktik shok rivojlanishi mumkin.
A va D gipervitaminozlari ko'proq o'rganilgan. A gipervitaminozi 
surunkali va o 'tk ir b o iish i mumkin. 0 ‘tkiri retinolga boy mahsulotlami 
k o 'p qabul qilgandan bir necha soat keyin va ko'pincha bu vitaminning 
juda yuqori m iqdorini qabul qilgandan keyin riv o jlanish i m um kin. 
Bolalarda anoreksiya (ishtahaning yo'qolishi), rinit, bosh suyagi ichki

---

b o s im in in g o sh ish i k u z a tila d i. K a tta lard a isitm a , b osh o g ‘r ig ‘i, 
seruyqulik, teri po‘stining tushishi, ko'ngil aynish va qusish paydo 
bo ‘Iadi. A gipervitam inozi bu vitam inni uzoq m uddatda, kunida 20 
ООО XB dan ko‘proq qabul qilganda rivojlanadi. Vitamin A ning toksik 
ta ’sirida, ayniqsa, unga nisbatan sezgirlik baland boialarda, serzardalik, 
ishtaha yo'qolishi, sochning ingichka bo‘lib qolishi va to ‘kilishi, qo‘l 
p anchasi va tavon terisining qurishi, yorilishi, bo‘g ‘im larda og'riq , 
yumshoq to ‘qimalaming shishishi va qavarishi kuzatiladi. Jigar va taloq 
kattalashishi mumkin. Retinolni ortiqcha bo'lishida, qalqonsimon bez 
giperfunksiyasini eslatuvchi belgilar paydo bo'lishi, embrionda esa har 
x il m a jru h lik , b a rm o q la r b o 'lm a s lig i va b ir-b irig a y o p ish is h i, 
urg‘ochilarda bola tashlash hodisasi to ‘g ‘risida m a’lum otlar bor.
D gipervitaminozi suyaklar demineralizatsiyasiga olib keladi. Qonda 
kalsiy miqdori ko‘payadi, u siydik bilan ajraladi.Kalsiy tuzlari buyrak, 
q o n to m irla ri, ic h a k d e v o ri v a b o sh qa a ’z o la rg a c h o ‘k a d i, bu 
k o ‘rsatilg an a ’zolar funksiyasining keskin buzilish ini chaqiradi. D 
gipervitaminozi mexanizmini organizmda vitamin D ortiqcha bo‘lishida 
erkin radikallar va lipidlar peroksidlanish mahsulotlarining hosil bo‘lishi 
bilan bog'lashadi. Lipoperoksidlanish zanjirli reaksiyalari sodir bo‘lib, 
hujayra membranalari va subhujayra tuzilmalari shikastlanadi. Vitamin 
D o rtiq c h a b o ‘lish i suy ak to 'q im a s i h u jay rasidan qon va boshqa 
biologik suyuqliklarga kalsiyning chiqishiga olib keladi. Vitamin E 
(tokoferol) antioksidant ta’sirga ega bo'lganligi uchun vitamin D ning 
toksik ta’sirini yo‘q qiladi.
G ip o v ita m in o z la r v ita m in la rn in g qism an tan q islig i n atijasid a 
yuzaga keladi. Avitaminozlar organizmda vitaminlar bo'lm asligi bilan 
tavsiflanadi. Gipo - va avitam inozlar ekzogen va endogen bo'lishi 
m um kin. Ekzogen vitam in yetishm ovchiligi ovqatda vitam inlarning 
k am b o ‘Iishi y o k i b o 'lm a s lig i, o v q a t m a h su lo tla rid a v ita m in la r 
m iq d o rin in g faslga q arab o 'z g a rib turishi, o v qat m ahsulotlarining 
n o to ‘g ‘ri saqlan ish i va ish la n ish i b ilan b o g 'liq b o 'la d i. E ndogen 
gipovitam inozlar organizm da vitam inlar o'zlashtirilishining buzilishi, 
u la rn in g o rtiq c h a y o ‘q o tilis h i h am d a v ita m in la rg a y u q o ri tala b
(h o m ila d o rlik , la k ta tsiy a , in te n siv jism o n iy ish va h .k .) b o 'lis h i 
n a tija s id a rivo jlan adi. V itam in A y etish m o v ch iligid a patognom on 
sim p to m - q o ro n g 'id a k o 'ris h n in g b u zilish i (to v u q k o 'r lig i yoki 
generalopiya); shilliq pardalar va ko‘zning eng ustki tiniq pardasining 
(rogovitsa) qurishi va shikastlanishi (kseroftalmiya va keratomalatsiya); 
te r i e p ite liy s i q u ris h i, p o 's t ta s h la s h i va d a g 'a l b o 'l i b q o lish i

---

(keratinizatsiya); bolalarda o ‘sishning orqada qolishi, teri va shilliq 
pardalar baryer funksiyasining susayishi tufayli antitanalar sintezining 
pasayishi - natijada nafas a ’zolari, siydik ajratish yo‘llari, teri yiringli 
jarohatlanishi infeksion shikastlanishi rivojlanishi va b. kuzatiladi.
Ovqatda erta yoshdagi bolalarda D vitaminining yetishmovchiligida 
yoki uning te rid a h o sil b o ‘lish ig a im k o n b e ru v c h i u ltra b in a fsh a
radiatsiyasi cheklanishida raxit kasalligi rivojlanadi. Bu kasallik fosfo r- 
k aisiy alm ash in uvi b u zilishi bilan ta v sifla n a d i. Skelet, naysim o n 
suyaklar, bosh suyagi, qobirg'alarda o ‘zgarishlar kuzatiladi, k o ‘krak 
q afasin in g sh ak li o ‘zg arad i, liq ild o q (c h a q a lo q boshi te p a sin in g
qotmagan joyi) kech bitadi. Raxit patogenezida qalqonsim on bez old 
bezlari paratgormonning ko‘p ishlab chiqarilishi ahamiyatga ega. Uning 
ortiqcha boMishi suyaklarda karbonsuvlar almashinuvining buzilishiga 
sabab bo‘ladi. Bu o ‘z navbatida kislotalarning to‘planishiga olib keladi, 
kalsiyning eruvchan tuzlari hosil b o i a d i , n atijada kalsiy suyakdan 
qonga chiqadi.
B, avitam inozida b e ri-b e ri k asalligi rivo jlan adi, u polinevritlar 
(se z g in in g s im m e trik b u z ilis h i, p a n ja v a to von r o s tlo v c h i 
m u sh ak larin in g y arim shol va shol b o ‘lish i), y u ra k -to m ir tiz im i 
tunksiyasming buzilishlari (miokardiodistrofiya, o ‘ng va chap qorincha 
y e tis h m o v c h ilig i h o lla ri, n a triy u s h la n is h i v a sh ish s in d ro m i 
rivojlanishi), kaxeksiya bilan tavsiflanadi. Bj gipovitaminozi m arkaziy 
asab tizim i funksiyasining buzilishi, uyqu b u zilishi, serzardalik va 
charchashlik va b. bilan kechadi.
B2 gipovitam inozi og‘iz burchagida yoriq paydo bo ‘lishi, labning 
shilliq pardasi yallig‘lanishi (xeylit), til to ‘qimasi yallig‘lanishi (glossit), 
yuz, quloq, bo‘yinda seboreyli (lotincha «sebum» - «yog‘«, yunoncha 
«rheo» - «oqmoq») dermatit bilan namoyon bo‘ladi. B2 vitamini keskin 
yetishm ovchiligida k o ‘z tin iq pardasi shikastlan adi, oriqlash, soch 
to ‘kilishi, m ushak zaifligi kuzatiladi.
B6 gip o v itam in o zid a asab tizim id a (y u q o ri q o ‘z g ‘alu v ch an lik , 
epileptiform - epilepsiyani eslatadigan talvasa rivojlanishi m umkin), 
shuningdek terini seboreyli derm atit tipida shikastlanishi kuzatiladi.
В l2 avitam inozida xavfli m akrotsitar m egaloblastik anemiya; orqa 
m iy a y o n b o sh v a o rq a u stu n la ri (fu n ik u la r m ie lo z ) v a p e rife rik
asablaming distrofik shikastlanishlari; oshqozon-ichak traktida atrofik 
jarayonlar (glossit, m e’da shirasi kislotaligining keskin kamayishi bilan 
kechadigan gastrit) rivojlanadi.

---

С a v ita m in o z id a s in g a k a s a l l ig i r iv o jla n a d i: q o n to m iri 
d e v o rla ri s h ik a s tla n a d i, u la r e la s tik lik x u s u s iy a tin i y o ‘q o ta d i, 
s in u v c h a n b o ‘lib q o la d i, o ‘tk a z u v c h a n lig i o s h a d i, m ay d a qon 
k e t i s h l a r s o d ir b o ’ la d i. M ilk la r s h is h a d i, q o n a y d i, u la r n in g
y u zasida yaralar hosil b o ia d i, o g ‘izdan yom on hid keladi. Tishlar 
q im irla y d i v a tu sh a d i. O g ‘ ir h o la tla rd a te ri o s tig a , m u sh a k la r 
ic h ig a , ic h k i a ’z o la rg a k e n g koM am da qo n q u y ila d i. A nem iya 
r i v o j l a n i b , y u r a k s h i k a s t l a n a d i , AB p a s a y a d i. I n f e k s io n
k a sa llik la rg a m o y illik oshadi.
Pp avitam inozida p ellagra k asallig i hosil b o 'lad i. U ning asosiy 
belgilari - dermatit, diareya va demensiya (aqliy zaiflik). Panja va tovon, 
bet va b o ‘y in , kam roq h o lla rd a k o ‘krak, b ila k va b o ld ir terisid a 
sim m etrik pellagirik eritem a paydo bo‘ladi. Suyuq, chirigan hidli ich 
ketish xos. Markaziy asab tizimi funksiyasi buzilishi, depressiya holati 
kuzatiladi, ruhiy buzilishlar ehtim oldan xoli emas.
K o‘p hollarda polivitamiii yetishmovchiligi rivojlanadi, uning paydo 
b o iis h ig a infeksion kasalliklar, surunkali intoksikatsiya, diareya qulay 
sharoit tu g ‘diradi.
M a sh g 'u lo td a b a ja rila d ig a n am aliy ish la r va o ‘zlashtirilishi lozim 
b o ig a n am aliy k o ‘n ik m a la r bilan tanishish