Мавзу: Айланма фондлардан фойдаланиш муаммолари ва уни такомиллаштириш

м
в
М
И
С

Bu yerda S – sermehnatlik; 
I
v
– ish vaqti; 
I
m
– ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori. 
Korxonalar va ularning irik bo‘linmalari darajasida, xuddi xalq xo‘jaligi 
tarmoqlarida bo‘lgani kabi, ishlab chiqarish va mehnat unumdorligi hajmlarini o‘lchash 
uchun asosan qiymat usuli tatbiq etiladi. Qiymat usuli universal usul bo‘lib, u 
mahsulotning barcha turlari va hajmlari, ishlar va xizmatlar yagona pul ko‘rsatkichlari 
bo‘lgan so‘mda ifodalanadi, u hajm ko‘rsatkichlarini tegishli ulgurji narxlarga 
ko‘paytirish bilan aniqlanadi. 
Mehnat unumdorligini o‘lchashning qiymat usuli turli kasb va malakaga ega 
bo‘lgan xodimlarning mehnat unumdorligi, masalan, qandolatchi va novvoyning, 
chilangar va haydovchining mehnat unumdorligini taqqoslash imkonini beradi. Biroq 
bu usul ko‘rinishdan universal usul bo‘lishiga qaramay, bir qancha kamchiliklarga ham 
ega. Xususan unga narx omili, ya‘ni bozor konhyukturasi va inflyatsiya ko‘proq ta‘sir 
ko‘rsatadi.Mehnat unumdorligini o‘lchash usullarining har uchalasi ham o‘z afzalliklari 
bilan bir qatorda turli kamchiliklarga ega.

---

30 
Ishlab chiqarish hajmlari va mehnat unumdorligini o‘lchashning qiymat usuli 
birmuncha murakkab ishlab chiqarish hajmlarini hisoblashda eng maqbul usulni 
muayyan shart-sharoitlardan kelib chiqib tanlash mumkin. Ishlab chiqarish hajmlarini
o‘lchashning eng ko‘p qo‘llanadigan usuli yalpi, tovar va sotilgan mahsulotlar 
ko‘rsatkichlaridir. Bu xil ulgurji narxlarda «zavod usuli» bo‘yicha hisoblangan yalpi 
mahsulot tovar mahsulotdan tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarini o‘lchaysh 
bilan, sotilgan mahsulot tovar mahsulotdan sotish uchun mo‘ljallangan, lekin 
sotilmagan tovar qoldiqlari summasi bilan farq qiladi. SHunday qilib, mahsulot ishlab 
chiqarish normasi yalpi mahsulot bo‘yicha aniqlanganda eng aniq natijalar kelib 
chiqqanday tuyuladi. Biroq, bozor iqtisodiyoti sharoitida unumdorlikni sotilgan 
mahsulot hajmi bo‘yicha hisoblash ancha muhimroqdir, chunki tugallanmagan ishlab 
chiqarishning ko‘payishi va sotilmagan mahsulot qoldiqlarining to‘planib qolishi ijobiy 
iqtisodiy ahamiyatga ega emas. Yalpi tovar va sotilgan mahsulot ishlab chiqarish 
hajmlarni va normalarini o‘lchashning kamchiligi shundan iboratki, ulgurji narxlar 
barcha barcha moddiy xarajatlarning qiymatini o‘z ichiga oladi. Vatanimiz tajribasida 
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning hajm ko‘rsatkichlari faqat jonli mehnat bilan 
bog‘liq bo‘lganligi sababli foydalinayotgan materiallar sig‘imining va qiymat 
ko‘rsatkichlarining o‘zgarishiga duchor bo‘lmoqda. Moddiy xarajatlarrning har qanday 
ko‘payishi yoki boshqa korxonalar bilan kooperatsiya bo‘yicha mahsulot yetkazib 
berish va sotish bo‘lsin, baribir mehnat unumdorligining ortib borish tasavvurini beradi. 
Material sig‘imining kamayishi esa – mazkur ko‘rsatkichning pasayishi tasavvurini 
o‘yg‘otadi. 
Mehnat unumdorligini o‘lchashda material sig‘imining o‘zgarishi ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotning hajm ko‘rsatkichiga va mahsulot ishlab chiqarish 
normasiga salbiy ta‘sir ko‘rsatishiga barham berish uchun qo‘shimcha o‘lchov 
usullaridan foydalaniladi: shartli sof, normativ sof mahsulot bo‘yicha va ishlov 
berishdagi normativ qiymat usullari tatbiq etiladi. Bu usullarni qo‘llash material 
sig‘imio‘zgarishlarining salbiy ta‘sirining to‘liq yoki qisman barham toptiradi. SHunga 

---

31 
qaramay ularning har biri o‘z kamchiligiga ega bo‘lib, haqiqatla ulardan birontasi ham 
bozor iqtisodiyoti talablariga to‘liq javob bermaydi. 
1.2.1-jadval