Internet to‘lov tizimlari va ularning asosiy turlari reja

National Westminster Bank 
tomonidan ishlab chiqilgan 
(bundan buyon 
NatWest Bank).
1993-yilning dekabr oyida 
NatWest Bank
Mondex 
deb nomlangan kichik summalar bo‘yicha to‘lovlarning elektron tizimi yaratilganini 
e’lon qilgan. 
Mondexni smart-kartalar vositasida naqd pullarni o‘rnini bosuvchi tizim sifatida 
ta’riflash mumkin.U nimasi bilandir VISA Cash tizimni eslatadi.Ammo uning asosida 
yotgan konsepsiya umuman boshqachadir. 
Mondex tizimi mamlakat valutasida elektron pullari emissiyasini amalga 
oshiruvchi va tashkiliy markaz hisoblanuvchi yagona organga ega. Bunday emitent 
Mondex tizimida tarqatuvchi funksiyasini bajaradi va qatnashchi banklarni aylanma 
mablag‘lar yoki naqd pullar evaziga Mondex elektron pullarining mos summasi bilan 
ta’minlaydi. 
4.15-jadval 
NetBill tizimning asosiy ko‘rsatkichlari 
Ko‘rsatkichlar 
Izoh 
Transaksiya qiymati 
Xaridor uchun bepul. Sotuvchi transaksiya 
uchun 3,5-5% plyus 2-5 sent to‘laydi. 

---

Maxfiylik 
Bank ham, sotuvchi ham mijoz to‘g‘risida 
hech qanday axborotga ega bo‘lmaydi 
Xavfsizlik darajasi 
Ochiq kalitli shifrlash usullari, web-
brauzerlarning ichki kriptografik usullari 
qo‘llaniladi. 
Transaksiya 
miqdori (maqsadli 
bozor) 
$1gacha 
Mumkin 
$1-100 
Ha 
>$100 
Bo‘lmagani ma’qul 
Tovar va xizmatlar 
(maqsadli bozor) 
raqamli 
Da 
jismoniy 
Yo‘q 
schyotlar Yo‘q 
Mondex kartasi egalari bo‘lgan iste’molchilar, o‘z kartalariga elektron 
summa.1a.rni Bank ATMi yoki Mondex telefoni orqali ko‘chiradilar. So‘ngra bu 
summalardan 
xaridlarni 
amalga 
oshirishda 
naqd 
puldek 
foydalanish 
mumkin.Cho’ntak kalkulatorini eslatuvchi “hamyon”dan foydalanib mijozlar o’zaro 
elektron pullarini almashishlari mumkin. Shunday qilib, bankdan elektron summa 
olingandan so‘ng, pullarning barcha harakati faqat foydalanuvchiga ma’lum bo‘ladi. 
Hech kim uni kuzatish, nazorat qilish imkoniga ega bo‘lmaydi. Bundan tashqari, 
elektron summa schyotdan olinishi, schyotga qo‘yilishi yoki oddiy telefon tarmog‘i 
orqali Mondex tizimiga ulangan uzoqdagi adresatga xususiy yoki jamoa telefoni 
orqali jo‘natib yuborilishi mumkin. Shaxsiy kompyuterlarda o‘qish vayozish 
funksiyalari dasturlansa, pullarni Internet tizimi orqali jo‘natish mumkin bo‘ladi. 
Boshqacha aytganda, Mondexning vazifasi qo‘shimcha kommunikatsiya 
funksiyalarini ta’minlab naqd pullarni butunlay to‘lovning elektron vositalari bilan 
almashtirishdir. 
4.16-jadval 
Mondex to‘lov tizimining asosiy ko‘rsatkichlari 
Ko‘rsatkichlar 
Izoh 
Transaksiya qiymati 
Bepul (kartadan foydalanish minimal 
to‘- lovini har bir bank o‘zi belgilaydi) 
Maxfiylik 
Xaridor uchun mutlaq anonim tizim 
(bank ham, sotuvchi ham xaridor 
kimligi aniqlay ol- maydilar). Xaridor 
o‘z xaridi haqidagi yo- zuvlarni saqlab 
q oladi. 
Xavfsizlik darajasi 
Tizim 
kriptografining 
barcha 
zamonaviy usul- larini qo‘llaydi (ochiq 
va yopiq kalitli shifr- lash) 
Transaksiya xajmi 
(Maqsadli bozor) 
$1gacha 
Ha 
$1-100 
Ha 
>$100 
Bo‘lishi mumkin 

---

Tovar va xizmatlar 
(maqsadli bozor) 
raqamli 
Ha 
jismoniy 
Ha 
schyotlar Yo‘q 
Boshqa yuklanuvchi kartalarda ulardagi ma’lumotlar bor-yo‘g‘i amalga 
oshirilgan oldindan to‘lash natijasidir. Mondex kartasidagi elektron summalar bu 
Tarmoq orqali uzatish mumkin bo‘lgan elektron naqd pullardir. Shu zaylda u uzoq 
joylarga yuborishga mo‘ljallangan pullarni ko‘chirish masalasini hal qilish imkonini 
yaratib beradi. 
To‘lovlar Mondex elektron pullari vositasida “hamyon” yoki telefondan 
foydalanib amalga oshirilganda mavjud bank tarmoqlarining qimmat tizimi orqali 
o‘tishga ehtiyoj qolmaydi, oqibatda operatsiya xarajatlari ancha kamayadi. Ammo 
infratuzilma yaratish uchun katta miqdordagi birlamchi investitsiyalar talab etiladi, 
tarmoqlar esa qimmat bo‘lmagan terminallar va kirish ruxsat beriladigan punktlar 
bilan jihozlan- gan bo‘lishi kerak. 
Mondex tizimining afzalliklari 
Birinchidan u boshqa to‘lov tizimlariga qaraganda ancha xavfsizroq. Bu yerda 
kriptografiya sohasidagi ochiq va yopiq kalitli oxirgi ishlamalardan foydalanilgan. 
Tizim ikki tomonning elektron imzolari bilan (mijoz - bank yoki mijoz - mijoz), 
mijozning shaxsiy imzosi bilan himoyalangan. Ishonchliligi bo‘yicha Mondex tizimi 
kredit kartalaridan bir pog‘ona ustun turadi. 
Ikkinchidan unda turli protsessing markazlari tomonidan avtorizatsiya talab 
etilmaydi.Bu transaksiya qiymatini amalda nolgacha pasaytiradi. 
Uchinchidan tizim yuzaga keluvchi barcha ijobiy oqibatlari bilan anonimdir. 
To‘rtinchidan mijoz yo‘qotgan kredit kartasidan foydalanishning imkoniyati 
yo‘q, chunki uning raqamini faqat mijozning o‘zi biladi. 
Beshinchidan mikroto‘lovlarni amalga oshirish mumkinligi. 
Oltinchidan tizim xalqaro kategoriyaga taalluqlidir.Bu xaridlar to‘lovini istalgan 
valutada amalga oshirish imkonini beradi. 
Tizimning 
kamchiliklari.Hozircha 
Mondex 
tizimi 
Internetdan 
alohida 
rivojlanmoqda. Ammo kompyuterga mo‘ljallangan o‘qish qurilmalarining tarqalib 
borishi bilan u Internet tarmog‘ida ham yetarli darajada ommaviylashishi mumkin. 
Bunday olib qaraganda Mondex - bu smart kartadir. 
4.3. To‘lov tizimlarining reyting baholarini olish usullari 
«Ekspert RA» reyting agentligi ekspertlarining biri tomonidan eng kelajagi 
porloq to‘lov tizimlarining reytingini aniqlash bilan bog‘liq bo‘lgan izlanishlar olib 
borilgan [58]. To‘lov tizimlarini tasniflash mezoni sifatida quyidagilar qabul 
qilingan: 
1.
Universallik (turli ko‘rinishdagi pullar bilan ishlash imkoniyati). 
2.
Faollik darajasi, ya’ni haqiqatda ishlovchi, ko‘rgazma sifatida 
ishlovchi, faolligi past. 
3.
Tezligi (to‘xtovsiz, 1 dan 4 kungacha vaqt talab qiluvchi) 
4.
Mikroto‘lovlarni amalga oshirish imkoniyati. 
5.
Maxsus dasturiy ta’minotning mavjudligi yoki yo‘qligi. 
6.
On-line rejimida qayd qilishning mavjudligi yoki yo‘qligi. 

---

7.
Xaridorga pulini qaytarish imkoniyatining yo‘qligi. 
8.
Magazinning qayd qilish va to‘lov summasidan foizlar to‘lash bilan bog‘liq 
bo‘lgan xarajatlari. 
9.
Xaridorning xarajatlari (komissiya ko‘lami va to‘lov summasidan foizlar 
to‘lash). 
10.
Shifrlash algoritmining barqarorligi (elektron raqamli imzoning va shifrlash 
algoritmining mavjudligi bilan aniqlanadi). 
10.
O‘zR huquqiy normalariga mos kelishi. 
11.
Amalga oshirilayotgan muolajalarni tasdiqlovchi hujjatlarning bor yoki 
yo‘qligi. 
12.
Sertifikat, litsenziyaning mavjudligi. 
13.
Bank, protsessing kompaniyasining mavjudigi. 
14.
To‘lov tizimni batafsil ta’riflab berilishi darajasi (juda batafsil ta’riflangan - 
3 ball; yetarlicha batafsil ta’riflangan - 2; uncha-muncha batafsil ta’riflangan - 1; 
ta’rifning yo‘qligi - 0). Yig‘ilgan ma’lumotga muvofiq vatanimizdagi asosiy to‘lov 
tizimlariga quyidagi reyting (ball) baholari qo‘yilgan: 
Egallagan 
o‘rni 
To‘lov tizimining nomi 
Ballar 
1 
ASSIST 
14 
2 
PayCash 
13 
3 
CyberPlat 
12 
4 
GRADO 
11 
5 
WebMoney 
10 
6 
ElIT 
9 
7 
Russian Shopping Club 
7 
8 
Instant 
7 
Ko‘rinib turibdiki, eng yaxshi reyting baholarini ASSIST va Pay Cash to‘lov 
tizimlari olishgan. 
Rejalashtirish bilan bog‘liq turli vazifalarning modelini yaratish va ularni hal 
qilishda ko‘p maqsadli yondashuvdan foydalanishning maqsadga muvofiqligi hamda 
investitsiyalar jalb etishning maqsadga muvofiqligi ko‘pgina adabiy manbalarda 
asoslab berilgan (60-84). 
Vazifalarni hal qilishga bir maqsadli yondashuv biznes hisob-kitobi nazariyasi 
va amaliyoti bilan qisman mos keladi, xolos. Bir maqsadli iqtisodiy-matematik 
modellar bo‘yicha olinadigan rejalar hamma ishlab chiqarish resurslaridan (jonli va 
jonsiz mehnatdan, moliyaviy mablag‘lar- dan) yetarli darajada samarali 
foydalanilishini ta’minlashga qodir bo‘l- maydi. Shu bilan birga, nazariya 

---

vaamaliyotda optimallashtirish vazifa- larini hal qilishga bir maqsadli yondashuv 
ancha yaxshi ishlab chiqilgan. Amaliy dasturlarning turli paketlari bilan ta’minlangan 
loyiha yechimlari mavjud.Bunday sharoitda optimallashtirish vazifalarini hal qilishga 
ko’p maqsadli yondashuvni qabul qilmaslik uchun asos bordek ko’rinishi mumkin. 
Bu holni uning tarafdorlari quyidagi dalillar bilan asoslaydilar: qo‘llanilayotgan lokal 
mezonlardan istaganini vazifa modelining tegishli cheklovi bilan almashtirish 
mumkin yoki bir qator ko‘rsatkich- larni ixchamlashtirish yo‘li bilan vazifa 
modelining ko‘pdan-ko‘p lokal mezonlarini bitta umumlashgan mezonga keltirish 
kerak. 
Birinchi dalil quyidagi prinsipial e’tirozlarni keltirib chiqaradi: 
•
model mezonini cheklangan model bilan almashtirish ushbu me- zonning 
raqamli qiymati ma’lum bo‘lgan vaqtdagina joizdir; biroq ma- salaning uzil-kesil 
yechimini olguncha bu qiymatni yetarli darajada aniq belgilash imkoni bo‘lmaydi; 
•
model mezonini cheklangan model bilan almashtirish ehtimolga yaqin bo‘lgan 
yechimlar sohasida qolgan mezonlarning qiymati keskin yomonlashishiga olib kelishi 
mumkin; 
•
modelning bir necha mezonlarini cheklangan modellar bilan almashtirish 
oqibatida ko‘plab ehtimolga yaqin rejalar puch bo‘lib chiqishi mumkin. 
Ikkinchi dalilni ham bir qator mulohazalarga ko‘ra asosli deb bo‘l- maydi: 
•
masalan, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik ko‘rsatkichlarni bitta umum- 
lashtiruvchi mezonga keltirish (ixchamlashtirish yo‘li bilan) hal qilin- magan ilmiy 
muammodir; 
•
bir maqsadli model bo‘yicha optimallashtirish vazifasini hal qilish uchun 
foydalaniladigan boshlang‘ich ma’lumotlarning muayyan daraja- dagi aniqligiga 
(xatoligiga), qoida tariqasida, tanlab olingan mezonning qiymati bo‘yicha taxminan 
teng bo‘lgan (lekin boshqa mezonlarning qiymatlari bo‘yicha farqlanadigan) ko‘plab 
rejalar mos keladi; ularning eng yaxshilarini tanlab olish bir mezonli optimallashtirish 
nazariyasida nazarda tutilmaydi (uning asosini, qoida tariqasida, tasodifiy tanlov 
tartib-taomili tashkil etadi); 
•
odatda, axborotning aniqlik (xatolik) darajasi ancha farqlanadigan bir necha 
mezonlarni bitta umumlashtiruvchi mezonga ixchamlashtirish oqibatida vazifaning 
optimal yechimi topilishini kafolatlab bo‘lmaydi. 
Optimallashtiruvchi vazifalar modellarida lokal mezonlar yig‘indisi o‘rniga 
umumlashtiruvchi mezondan (bir qator ko‘rsatkichlarni ixchamlashtirish natijasida 
olingan mezondan) foydalanish barcha lokal mezonlar bo‘yicha yetarli darajada 
yaxshi raqamli qiymatlarga erishilishini ta’minlamaydi. 
Vazifalar modeliga kiritilishiga da’vogar bo‘lgan optimallik mezonlarining 
ziddiyatli xususiyati, ularning mutlaqo boshqa-boshqa iqtisodiy tabiati, bir xil 
bo‘lmagan o‘lchov birliklari, hisob-kitoblarda foydalaniladigan boshlang‘ich 
ma’lumotlarning to‘g‘riligi jihatidan bir-biridan ancha farq qilishi, ular orasidan 
ustunlik qiluvchi mezonni ajratib olish imkoniyati yo‘qligi ham ko‘p maqsadli 
yondashuvni qo‘llashni yoqlaydigan muhim dalillardir. 
Ko‘rsatkichlarni ixchamlashtirish tartib-taomili murakkab va mustaqil ilmiy 
muammodir. Muammo to‘g‘ri hal etilishini ta’minlash maqsadida bu tartib-taomilni 
ko‘rsatkichlarni ixchamlashtirish nazariyasiga muvofiq amalga oshirish kerak (88). 

---

Optimallashtirish vazifalarini hal qilishga ko‘p maqsadli yondashuvni qo‘llash 
elektron magazinlar faoliyatini baholash uchun foydalaniladigan iqtisodiy va 
moliyaviy ko‘rsatkichlar tizimini amalda boshqa- rish uchun real imkoniyat ochib 
beradi. Bu hol ba’zi elektron magazinlarni Internetmuhitning jo’shqin o‘zgarib 
borayotgan shart-sharoitlariga moslash uchun muhim ahamiyatga ega. 
Ko‘p maqsadli yondashuv optimallashtirish vazifalarini hal etish uchun 
foydalaniladigan boshlang‘ich ma’lumotlarning muayyan darajada noaniqligi hamda 
to‘liq emasligini bartaraf etish uchun zarur uslubiy asosdir. Ko’p maqsadli 
optimallashtirishning ishlab chiqilgan konsepsiyasi bo‘lmaganligi vazifalarni hal 
qilishga ko‘p maqsadli yondashuvdan amalda foydalanishga jiddiy to‘siq bo‘lib keldi. 
Xususan, optimallashtirish vazifasining ko‘p maqsadli modeliga kiritilishi kerak 
bo‘lgan optimallik mezonlarining maqsadga mos keladigan tarkibini tanlab olish 
chog‘ida amal qilinishi kerak bo‘lgan prinsiplar ta’riflanmagan edi. Optimallik 
mezonlari uchun muhimlik koeffitsiyentlarini aniqlash usullari yo’q edi.Hozirgi 
vaqtda ko’rsatib o‘tilgan muammolarning ko‘pchiligi biz tomonimizdan hal 
qilindi.Elektron biznes tizimida optimallashtirish vazifalarini hal qilishga ko’p 
maqsadli yondashuvni amalda ro’yobga chiqarish optimallashtirish vazifalarini 
sinergizm prinsipini amalga oshirish hisobiga hal qilish natijalarini amaliy faoliyatga 
joriy etishdan nisbatan katta iqtisodiy samara olinishini ta’minlaydi. 
 

---