O‘rta maxsus ta’lim vazirligi begzod Xodjayev, Abdushukur Choriyev, Zuxra Saliyeva

Pedagogik tadqiqotlarning mantiqiy-gnoseologik modeli.
Tadqiqotning 
mantiqiy-gnoseologik modeli – bu me’yor, tadqiqot uchun mo‘ljal. Aslida ilmiy 
tadqiqot bir vektorli bosqichli harakat emas. Ilmiy tadqiqot dinamikasida turli 
vektorli (mantiqiy, metodologik, empirik, nazariy va h.k) muntazam harakat 
bo‘lib, u davriy “refleksiv tasvirlar” bilan ham “gorizontal”, ham “vertikal” 
ko‘rnishga egadir: an’anaga ko‘ra, tadqiqotning boshlang‘ich bosqichi empirik 
modellarini tuzish sanaladi: tadqiqotchi empirik ma’lumotlarni aniqlashtiradi, 

---

82 
umumlashtiradi, tizimlashtiradi; lekin ma’lumotlarda nazariya ustunlik qiladi 
(A.A.Ivin); ma’lumotlarni qayta ishlash aniq nazariya yoki konsepsiyaga binoan 
amalga oshiriladi (ma’lumotlarda “nazariya ustun”); shunga ko‘ra, tadqiqotchi 
hech bo‘lmaganda, tanqidiy fikrlab, mavjud nazariyalarni refleksiya qilishi, 
nazariya maydonini hosil qilishi, gipotezaning mualliflik konsepsiyasini ishlab 
chiqishi kerak; mualliflik konsepsiyasini ishlab chiqish tadqiqotning kategorial
shakllanishini inobatga oladi; parallel ravishda izlanuvchi tadqiqotning 
metodologik apparatini ham loyihalashtiradi, xususan, tadqiqot mavzusi va 
muammoning dolzarbligini asoslab beradi; ma’lumotlarni nazariy bayon etmasdan 
va umumlashtirmasdan muammoning amaliy dolzarbligi va zaruratini isbotlab 
bo‘lmaydi, mavjud konsepsiyalar va nazariyalar tahlilisiz “ilmiy bilish va 
bilmaslik chegaralarini” aniqlab bo‘lmaydi, tadqiqotning ilmiy dolzarb 
muammosini isbotlash qiyin; parallel ravishda tadqiqotchi muammo, mavzu, 
obyekt, predmet va tadqiqot maqsadi (metodologik vektor) orasida korrelyasiya 
darajasini o‘rnata olmaydi, tajribani loyihalashtiradi va amalga oshiradi, mualliflik 
konseptsiya, faraz va tadqiqiy ma’lumotlar, boshqa tadqiqotchilarning tajribaviy 
ma’lumotlari korrelyasiyasini o‘rnatadi, goh konsepsiyaga, goh metodik tizimga 
tuzatish kiritadi, ba’zida tadqiqot predmeti (rakurs), maqsadiga asosli ravishda 
o‘zgartirish kiritadi; bir vaqtning o‘zida tadqiqotchining “ong tarzida” deskriptiv 
empirik (ma’lumotlar) va nazariy (umumiy va maxsus ilmiy kontsepsiyalar, 
nazariyalar) hamda loyihalar va metodologik me’yoriy-mezonli modellar 
(paradigma, tadqiqot mantig‘i, sifat hossalari, mantiqiy mezonlari) joylashadi; 
tadqiqotchining anglash obyektlari quyidagi turli jihatlar va vektorlar sanaladi: 
“metodologik apparat”, “empirik model”, “ma’lumotlar – nazariya”, “mualliflik 
kontsepsiyasi – metodik tizim – ta’lim metodika (texnologiya)si” aloqalari, 
nazariy va me’yoriy model, tajriba va boshqa isbotlash usullari. 
Tadqiqotning mantiqiy-gnoseologik modeli – bu aniq ilmiy tadqiqot 
paradigmasiga kiritilgan me’yoriy modeldir. O‘zining tadqiqotining mantiqiy 
tuzilmasini hosil qilishda tadqiqotchi oraliq natijalarni hisobga olishni ko‘zda 
tutuvchi xususiy tadqiqot masalalari qatorini ham shakllantiradi. Tadqiqot 

---

83 
masalasi tizimida maqsadga erishish mantig‘ini aks ettiradi (1-jadval).