O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. E. Mamarajabov, sh sh. Adinayev, R. A. Razzokov kompyuter ta’minoti

25-§. Dasturlash texnologiyasi va uning imkoniyatlari 
Fan va texnikaning keyingi yillardagi yutuqlarini juda qup hollarda dasturlash 
bilan bog’liq deb hisoblashadilar. Ammobuto`gri emas. Birinchi va tuzilishi 
jihatidan murakkab bo`lgan ko`p maqsadlihisoblash qurilmalari XIX asrda 
yaratilgan bo`lib, ularga dastur tuzish muammosiga birinchi bo`lib Ada Lavleys (u 
Charlz Bebbidjning «Difference Engine» hisoblash mashinasida ishlar edi) duch 
kelgan.
1949 yilibirinchi dasturlash tili Short Code yaratilgan. Elektron hisoblash 
mashinalarining dastlabki avlodlaridadastur tuzuvchilar lasturlarni mashina 
kodlarida yaratishar edi. Tasavvur etish uchun «Hello, word!» kabi matnni chiqarish 
uchun yaratilgan dasturning bir qismini keltiramiz va siz uning naqadar dasturchi 
uchun noqulay ekanini anglab etasiz.
Mashina kodlari keyingi yillarda dasturlash olamiga kirib keluvchilar 
(elektronika sohasidagi nomutaxassislar) uchun noqulay bo`lgan. Ammo tez orada 
foydalanuvchila uchun tushunarli bo`lgan yuqori darajali dasturlash tillari yaratilib, 
dasturlash bilan shug’ullanuvchidar safi kengayishiga sabab bo`ldi.
Birinchi yuqori darajali dasturlash tillariga 20 asrning 50-yillaridabo`lib 
yaratilgan FORTRAN, Cobolva Algollarni keltirish mumkin. Bu tillar shu kunlarda 
ham «yashab kelmoqdalar» va keyingi yillarda yaratilgan minglab dasturlash 

---

257 
tillarining avlodlaridan hisoblanishadi. Quyidagi kedtirilgan sxemada dasturlash 
tillarining qisqa tarixini keltiramiz: 
Dasturlash tillari ichida 1958 yilda yaratilgan Algol tili muhim o`rinni 
egallaydi. Uning yaratuvchilardan biri Djon BekusFORTRAN tilining 
asoschilaridan biri bo`lgan. ALGOritmic Language nomi bu tilning algoritmlarni 
yozish uchun mo`ljallanganligidan dalolat beradi. Juda ham aniq mantiqiy tuzilishga 
ega bo`lgan Algol tili ilmiy va texnikaviy adabiyotlarda algoritmlarni yozish uchun 
qo`llanila boshlandi. Keyingi yillarda uning Algol 60 va Algol 68 versiyalari 
yaratildi. Algol 68foydalanish uchun noqulay holda yaratilgan bo`lib shveytsariyalik 
olim Niklaus Virt uning qabul qilinishiga o`zining noroziligini bildirdi Shu bilan 
birgabu versiya qator dasturlash tillarining yaratilishiga sababchi bo`ldi. 1967 yili 
Niklaus Virt Algol W nomli o`zining versiyasini yaratdi. Ammo muallifga shu 
kungacha mavjud bo`lgan dasturlash tillaridagi noqulayliklar yoqmas (jumladan, 
talabalarni dasturlar yaratish metodlaribilan tanishtirishda dasturlash tillarining 
imkoniyatlaridan foydalanish) va u 1968 yili o`zining dasturlash tilini yaratishga 
kirishdi. 1970 yili dasturlash olamida ikki olamshumul hodisa yuz berdi: birinchisi 
Unix operatsion tizimining yaratilishi bo`lsa, ikkinchisi Pascal dasturlash tilining 
yaratilishi. Niklaus Virt bu tilni XVII asrning buyuk faylasuf va matematigi Blez 
Paskal sharafiga Pascal dasturlash tili deb atadi. Dastlab, dasturlash tilining to`liq 

---

258 
versiyasi SDC6000 kompyuteri uchun yaratilgan. O`zining aniqligi, mantiqiyligi va 
boshqa qator xususiyatlari bilan dasturlashni o`rgatishdagi imkoniyatlari bilan bu 
dasturlash tili o`z o`rnini topa oldi. 1975 yiliBill Geyts va Pol AllenBASIC 
dasturlash tili versiyasini, Virthamda Yensen esa «Pascal User Manual and Report» 
tilini yaratishdi. Keyingi yillarda bu dasturlash tillarining iurli versiyalari yaratila 
boshlandi. Jumladan, kompyuter texnologiyalari sohasidagi muhim hodisalaridan 
biriga aylangan 1983 yilda Borland firmasi yordamida Filip Kan tomonidan 
yaratilgan Turbo Pascal dasturlash tili shulardan biridir. Shu vaqtgacha bu tilning 
qator versiyalari ko`zga tashlandi (1992 yili, Borland 7. 0). Jahondagi mashhur 
korporatsiyalardan biri bo`lgan Borlando`zining qator dasturlash tillari turli 
opertsion tizimi uchun yaratgan va ulardan ayrimlari keltiramiz:
Operatsion tizimlar 
Dasturlash tillari 
MS-DOS 
Turbo Pascal, Turbo S, Turbo Assembler 
WINDOWS 
Delphi, C++ Builder, JBuilder,
Linux 
Kylix 
Dasturlash tili-matnlarni yozish qoidalari tizimidan iborat bo`lib, kompilyator 
tomonidan bu matnlar aniq instruktsiyalar va kattaliklar to`plami sifatida taqdim 
etilishi zarur. Barcha dasturlash tillari o`zlarining mashina tiliga bog’liqlik darajasi 
bilan baholanadilar. Mashina tiliga bog’liq tillarda instruktsiya va operandlar 
maxsus belgili nomlar bilan ifodalanadilar. Masalan, Intel protsessori uchun 
assembler tilida yozilgan dasturdan lavha keltiramiz: 
Mov cx, 100 
Les bx, AOB 
Dec bx 
@@Test : iNC bx 
Cmp Byte PTR [bx], 0 
Loopne @Test 
Mashina tiliga bog’liq tillarning afzalligi yuqori darajadagi dasturlarni 
yaratishda bo`lib, bu dasturlar xotirada minimal hajmni egallab, hisoblashlarni 

---

259 
maksimal tezlikda bajaradilar. Ammo bu tillar yordamida murakkab dasturlarni 
yaratish nihoyatda noqulay.