Tilshunoslik kafedrasi aslonova risolatning zamon deyksisi

2. Zamonga ishora qiluvchi birliklar 
2.1. Zamon deyksisi va uning ifodalanishi 
Deyktik markazni tarkib toptiruvchi qismlari quyidagilardan iborat:
1. Markaziy shaxs – so’zlovchi;
2.Markaziy vaqt(zamon) – nutqiy harakat ijro etilayotgan vaqt;
3. Markaziy makonso’zlovchining nutqiy harakat bajarilayotgan paytdagi 
o’rni; 
4. Ijtimoiy markaz – so’zlovchining ijtimoiy mavqei.
Har qanday holatda ham to’rt o’lchovli maydon sifatida tasavvur qilinayotgan 
deyktik maydonning markazida so’zlovchi shaxs turadi. Kechayotgan hodisa 
haqidagi axborotni ma’lum qilayotgan shaxs zamon va makonnio’zi egallagan 
o’ringa, vaqtga nisbatan belgilaydi. Suhbatdoshlarning ijtimoiy mavqei ham 
so’zlovchiga nisbatan belgilanadi. Voqelikni idrok etayotgan, uning haqida fikr 
yuritish istagidagi so’zlovchi masofa o’lchovini o’zidan boshlaydi va voqea 
makonlari joylashuvini aniqlaydi. Vaqt o’lchovi ham so’zlovchidan boshlanadi,
ma’lum qilinayotgan voqea qismlarining “vaqt chizig’i”dagi joylashuvining 
mantiqiy modeli so’zlovchi tasavvurida qayta ishlanib, lisoniy tus oladi. 
Boshqacha aytganda, voqeaning o’tgan, hozirgi, kelgusi zamonda kechishini, 
(kechganligi, kechayotganligini) belgilashda so’zlovchining mantiqiy tafakkur 
faoliyati muhim o’rin tutadi.
Ma’lumki, barcha voqea-hodisalar aniq makon va zamonda kechadi, ammo 
inson tajribasida uning lisoniy faoliyatida markaziy o’rinni egallaydigan ushbu
konseptlar mohiyatiga bo’lgan munosabat bir xil emas. Masalan, Amerika, 
Shveytsariya, Italiya, Yaponiya kabi mamlakatlarda “vaqt (zamon)” 
tushunchasining mohiyati turlicha talqin qilinadi. Amerikada (hamma narsa boylik 
orttirishga jamiyatda) vaqt – qimmatbaho tovar, foyda olish ilinjida bo’lsangiz,
shoshiling, vaqt orqasidan quving. Amerikalik uchun o’tgan zamon yo’q, hozirgi 
zamonga ilinib qolish mumkin, asosiy umid kelgusi zamonga (kelgusida “vaqt” 
tovaridan ko’proq foyda olish mumkin). Shunga nisbatan amerikaliklarning 

---

31 
idrokida “vaqt” konseptining shakli uzunchoq chiziqli ko’rinishga ega va bu chiziq 
qismlar davomligidan iboratdir: 
O’tgan zamon Hozirgi zamon Kelasi zamon 
Vaqt inglizlar , olmonlar, skandinav xalqlari nazdida ham chiziqli ko’rinishda 
davom etadi. Ular bir paytning o’zida bir necha yumush bilan shug’ullanishni 
yoqtirmaydilar, bir vaqt oralig’ida birgina ish bilan mashg’ul bo’lib, uni 
bitkazgandan so’ng navbatdagisiga o’tishni ma’qul ko’radilar. Shu sababli 
hamularning zabonida zamon kategoriyasi turli vaqt oraliqlarini ifodalovchi 
shakllarga boy bo’lsa kerak. Turkiyzabon millatlarda va ko’pgina sharq xalqlarida 
vaqt idroki tamoman o’zgacha. Bu madaniyatlarda vaqtning kechishi odamlar va 
voqealarbilan bog’liq emas, u – davriy harakatda. Odamlar o’z faoliyatlarida 
ushbudavriylik aksini ko’radilar va unga moslashadi. Vaqt aylanma xalqa atrofida 
harakatlanganidek, inson faoliyati ham (tabiat, borliqdagi voqealar kabi) bir 
osqichdan ikkinchisiga o’tib, davra atrofida kechaveradi. Sharqliklar g’arbliklardan 
farqli ravishda, har bir harakatga kirishishdan oldin uzoq mulohaza
yuritishga tayyordirlar, har bir qadam oldingidavrga nisbatan qo’yiladi. “Vaqt”
tushunchasini davriy ko’rinishda idro etuvchi millatlar o’tgan va kelasi zamonlarni
idrok qilishda g’arbliklardan tubdan farq qiladilar. Vaqtni uzunchoq, (orqaga
qaytmaydigan) chiziq ko’rinishida tasavvur qiladigan madaniyat vakillari o’tgan
zamonga orqada qolgan hodisa sifatida qarab, kelajakni “peshona”da turgan
umidbaxsh hodisa deb qabul qiladilar. Sharq madaniyatining asosiy qismida o’tgan
zamon, aksincha, doimo ko’z oldidagi davrdir, u ko’rinib turganligi uchunham biz
bu davr ta’siridamiz, undan saboq olamiz. Madagaskarda yashovchi elatlarda biror
bir faoliyatni bajarishdan oldin vaqtni hech qanday ayamasdan o’z ajdodlari
suyaklarini qazib olib, ular bilan maslahatlashib olish odati bor ekan. Kelasi zamon
esa, aksincha, xuddi ularni orqadan quvib kelib, atrofda aylanib, keyin yana orqaga
(o’tmishga) qaytadigan davrdek tasavvur qilinadi. “Vaqt” tushunchasining bu

---

32 
tarzda turlicha idrok etilishi muloqotning kechishida, uning milliy-madaniy 
normalarida o’z aksini topmay qolmaydi. Aynan shu qoidalarning ta’sirida 
Sharqda muloqot matni ko’proq rituallikka, marosimiy tusga moyilroq. Italyanlar, 
ispanlar va boshqa ayrim yevropaliklar uchrashuv va muloqotda asosiy e’tiborni 
emotsionallikka, kutilmaganda ijro etiladigan harakatlarga qaratadilar, yaponlar, 
koreyslar har qanday tadbirni bosqichma-bosqich, har bir bosqich boshlanishi va 
tugallanishini 
aniq 
chegaralash, 
bu 
chegarani 
shaklan 
belgilashga 
uringanlar.Yuqorida keltirilgan “vaqt” konseptining turli madaniyatlar vakillari 
idrokidagi farqlari ushbu konseptning grammatikalashuvi jarayoniga ham o’z 
ta’sirini o’tkazadi. Masalan, turkiyzabon xalqlarda o’tmishdan saboq olish, 
ajdodlar tajribasiga tayanish, ma’naviy qadriyatlarga ehtirom nihoyatda kuchli.
Shuning uchun ham turkiy tillar grammatik tizimida o’tgan zamonni 
ifodalovchi fe’l shakllari miqdor jihatidan hozirgi va kelasi zamon shakllaridan 
ko’proq. O’zbek tili grammatikasiga oid qo’llanmalarda zamon kategoriyasini 
ifodalovchi shakllar quyidagicha tavsiflanadi; 
1)
O’tgan zamon: 
a)
yaqin o’tgan zamon fe’li (bordi, kuyladi); 
b)
uzoq o’tgan zamon fe’li (borgan edi, kuylagan edi); 
c)
o’tgan zamon hikoya fe’li (borib edi, kuylab edi); 
d)
o’tgan zamon davom fe’li (borar edi, kuylar edi); 
e)
o’tgan zamon maqsad fe’li (bormoqchi edi, kuylamoqchi edi). 
2)
Hozirgi zamon: 
a)
hozirgi zamon davom fe’li (boryapti, kuylamoqda, borayotir); 
b)
hozirgi kelasi zamon fe’li (boradi, kuylaydi). 
3)
Kelasi zamon: 
a)
kelasi zamon gumon fe’li (borarman, kuylarsan); 
b)
kelasi zamon maqsad fe’li (bormoqchiman, kuylamoqchi).

---

33 
O’zbek tili grammatik tizimida mavjud bo’lgan o’tgan zamon formalarining
ma’no va grammatik xususiyatlari beqiyos, ular muloqot jarayonida turli 
vazifalarni bajaradilar. Kelasi zamon shakllari esa kam miqdorda, ular bajaradigan 
vazifalardoirasi ham cheklangan. Bizda o’tmishdan ibrat olib, hozirga e’tibor 
qaratiladi. Shu sababli bo’lsa kerakki, kelasi zamon shakllariifodalaydigan 
harakatlar mazmunan “shartli” yoki “gumonli”. O’zbek tili fe’l tizimining 
bilimdoni A. Hojiyev ta’kidlaganidek, “(Balki) ertaga kelar” deganda, 
“Harakatning bajarilish yoki bajarilmasligini haqiqatda ham so’zlovchining 
bilmasligi ifodalanadi”
7
gumon qanchalik shartli bo’lsa, istakning ijrosi ham 
shunchalik 
gumonli. 
Demak, 
foydani 
hozirdan 
qidirmoq 
kerak.
Muloqot faoliyati uchun makon va zamon hodisalarining muhimligini
unutmasligimiz kerak. Har bir voqea ma’lum makon va zamonda kechadi hamda u
yoki bu hodisa haqidagi axborotni qabul qilayotgan tinglovchi uning qachon,
qayerda sodir bo’lganligini bilishga intiladi. Bundan tashqari, axborotning to’liq
idroki uchun, har qanday faoliyat ma’lum shaxs (shaxslar) tomonidan bajarilishi
sababli, ushbu faoliyat amalining subyekti haqidagi ma’lumot ham talab qilinadi. 
Demak, “qachon” va “qayerda” savollari “kim” savolining hamrohligida nutqiy
tuzilmamundarijasini belgilaydi. Voqelikda kechayotgan hodisalar bayonida va 
ular haqida axborot uzatishda uning kechish davri, paytini ko’rsatish muhim 
hisoblanadi. Bunday ko’rsatish vazifasini