Landshaftshunoslik asoslari

Urochishe
deb relefning qovariq yoki botiq shakllari, yo bo‗lmasa, tekislik 
qismlarida bir hil tog‗ jinslari ustida tarkib topgan, suv oqimining umumiy 
yo‗nalishi, nuragan jinslarning olib ketilishi, ximiyaviy elementlar migratsiyasi 
umumiy bo‗lgan fatsiyalar sistemasi aytiladi. Urochishelar fatsiyalarning qonuniy 
kompleksi bo‗lib, ular relefning notekisligi, landshaft va gruntlar tarkibining 
xilma-xilligiga bog‗lik ravishda tabiatda bir-biridan aniq ajrab turadi. Urochishelar 
tipiga misol qilib, jar, yassi jarlarni, dashtlardagi pastkam joylar tushuniladi.

---

45 
Tabiatda landshaftning tarkibiy qismlari hamma vaqt ham ikki bosqichli 
sistemaga ega bo‗lavermaydi. Ba‘zan murakkab bo‗lib, ularda ko‗proq 
bosqichlarni ajratishga to‗g‗ri keladi. Masalan, murakkab tarkibli landshaftlarda 
landshaft bilan urochishelar oralig‗ida urochishelar kompleksi, ya‘ni joylar 
(mestnost) ajratiladi. Fatsiyalar bilan urochishelar oralig‗ida fatsiya gruppalari, 
kichik urochishelar ajratiladi. Lekin bunday bo‗linish sistemasini hamma 
landshaftlarga ham tadbiq etib bo‗lmaydi, chunki landshaftlar murakkabligi bir hil 
emas, shuning uchun ham landshaftning kichik urochishe joy kabi morfologik 
qismlarini asosiy qismlar emas, balki murakkab landshaftlarda uchraydigan oraliq 
bosqichlar deb tushunish kerak. Lekin asosiy bosqichlar bo‗lgan urochishe hamda 
fatsiyalar har bir landshaftda mavjud bo‗lib, asosiy morfologik qismlar 
hisoblanadi. 
Landshaftni tarkibiy qismlarga bo‗lib o‗rganish landshaftni xaritaga tushirish 
masshtabiga hamda ishning amaliy maqsadiga ham bog‗liq. 
Kichik urochishelar relefi anchagina past-baland bo‗lgan landshaftlarda 
ko‗proq uchraydi. 
Joy yoki joy tipi termini landshaftshunoslar orasida keng tarqalgan. Joy 
ko‗pincha «geografik kompleks» yoki «tabiiy mintaqaviy kompleks» 
tushunchalarining sinonimi sifatida ishlatiladi. «Joy tipi» deganda urochishelarning 
qonuniy yig‗indisidan iborat bo‗lgan va xo‗jalik nuqtai nazaridan bir qiymatli 
hudud tushiniladi.
Joylarning tarkib topishi sabablari va ichki tuzilishi turlicha bo‗lishi mumkin. 
N.A.Solntsevning fikriga ko‗ra, joylar landshaft doirasida geologik-geomorfologik 
o‗zgarish natijasida tarkib topadi.
Ba‘zi yerlarda «joy»lar relefning o‗rtacha yirik shakllariga mos keladi va 
bunday joylarda hududda ikkinchi darajadagi mezoforma relefi tarkib topadi. 
Bunga chala cho‗lli adir joy tipi, adir oraliq botiqlar, chala cho‗lli tekislik joy tipi 
misol bo‗la oladi.
Biror landshaft doirasida shu landshaftga xos bo‗lmagan landshaftlar 
harakteridagi uchastkalarni ham joy tipi deb qarash mumkin. Joy tipi sifatida 

---

46 
ajratilgan bo‗laklar faqat o‗sha joyning o‗ziga xos xususiyatlariga ega bo‗lib, ularni 
boshqa landshaftlardagi joy tiplariga taqqoslab bo‗lmaydi. 
Ko‗pchilik landshaftlarda bir hil morfologik qismlar bir yo‗nalishda ritmik 
ravishda almashinib ketadi. Shunday gruppadagi landshaftlarga shamolning aktiv 
faoliyati oqibatida vujudga kelgan tekislik hududidagi yirik pushtali qumli tekislik 
va barxanli tekislik landshaftlarini kiritish mumkin. 
Biroq 
morfologik 
birliklar 
landshaftlarda 
hamma 
vaqt 
ham 
takrorlanavermaydi, balki birin-ketinlik bilan ma‘lum yo‗nalishda biri ikkinchisi 
bilan almashinib boradi.