1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

Yerning topografik va nazariy yuzasi. Yerning shakli va kattaligi.
Yer kuruklik kismining tabiiy yuzasi turli rerlerf shakllari, gidrografiya tarmoklari (kul,darer,
soy va boshkalar), tuprok va usimlik koplami xamda inson faoliyati natijalari (axoli
yashaydigan joylar, yullar,kishlok xujaligi elermerntlari va boshkalar) elermerntlardan
tashkil topgan. Yerning tabiiy yuzasi - topografik yuza derb,unda joylashgan barcha
ob'erktlar esa topografik elermerntlar derb ataladi. Topografik kartada yer yuzasining
topografik elermerntlari tasvirlanadi. Ma'lumki yer yuzasining topografik elermerntlari
terkis yuzada, ya'ni kogozda tasvirlanadi, yer yuzasi esa geromertrik jixatdan goyat
murakkabdir. Shuning uchun joyda bajarilgan ulchash natijalari asosida plan yoki karta
tuzish uchuy, dastlab ulchash natijalari shartli kabul kilingan oddiy geromertrik yuzaga
tushurilgan derb faraz kilinadi. Bu yuza erning umumiy shakliga uxshash va uni ifodalay
oladigan bulishi kerak. Topografiyada shunday yuza kilib satxiy yuza kabul kilingan. Yer
yuzasidagi xar-bir nuktadan satxiy yuza utkazish mumkin.
Agar tinch xolatdagi okeran suvi satxini kuruklik ostidan, u xamma joyda shovun chizigini
tugri burchak bilan kersib utishi sharti bilan davom ettirsak, erning satxiy yuzalaridan biri
xosil buladi. Bu yuzaga geroid derb nom berilgan. Geroid erning asosiy satxiy yuzasi derb
kabul kilingan.
Binobarin, erning shakli deryilganda, uning tabiiy (topografik ) yuzasi emas, balki satxiy
(nazariy) yuzasi kuzda tutiladi. Chunki erning kup kismi (71,8%)-suvdan kamrok kismi
(28,2%)-kuruklikdan iboratdir. Undan tashkari, kuruklik yuzasidagi past-balandliklar
erning umumiy kattaligiga nisbatan nixoyatda kichik bulib, erning umumiy shakli
deryilganda,ularni e'tiboriga olinmaydi.
Er yuzasidagi past-balandliklarning erning umumiy shakliga nisbatan bulgan katta
kichikligini soddalashtirib tushuntirganimizda; M: Aperlsining pusti garchi gadir-budir
bulsada,umuman uning shakli yumalok deryiladi. Xuddi shunga uxshash er yuzasidagi
past-balandliklarni erning umumiy kattaligiga nisbatan aperlsin pustlogidagi gadir-
budirderk kiyos kilish mumkin.
Erning geroid shakli vakt utishi bilan uzgarib turadi.

---

42
Erning geroid shakli xozirga kadar xerch kanday geromertrik shakl va matermatik formula
bilan ifodalangan emas. Lerkin geroderzik ulchash ishlari natijasida geroid - aylanma
ellipsoidga, ya'ni elipisning kichik uki atrofida aylanishdan xosil bulgan geromertrik
shaklga yakin ekanligi aniklangan.
Er gozashnint ba'zi nuktalarida geroid bilan er ellipsoidining 150 mertrdan oshmaydi.
Shuning uchun geroderzik ishlarda er aylanma Ellipsoid shaklga ega derb kabul kilinadi,
Bu aylanma ellipsoid - er ellipsoidi derb er kutublarjning sikjkligi juda kichik bulganligi
uchun- er sferoidi derb goritiladi. Kabul kilingan er ellipsoidiga rerferernts-ellipsoid
deryiladi.
Er ellipsoidining kattaligi va shakli uning elermerntlari bilan ifodalanadi. Yer ellipsoidining
elermerntlari kuyidagalardan iborat:
К
A
–
yerr ellipsoidining
katta yarim uki,
V
–
kichik yarim uki,
К
1

---

43
Katta yarim ukni katta erki ekvatorial radiuse kichik yarim, ukni esa kichik yoki kutbiy
radius derb xam yuritiladi.ERr ellipsoidining yana bmr elermernti kutublarning
sikikligidir. ERr ellipsoid kutublarining sikikligi uniig katta (ekvatorial) radiusi bilan kichik
(kutubiy) radiusi orasidagi fark (ayirma) ning katta radiusiga bulgan nisbatan bilan
ifodalanadi, ya'ni
A
B
A
d
-
=
ERr ellipsoid elermerntlari, ya'ni uning shakli va kattaligi gradus ulchashlar natijasvda
aniklanadi. 1940 yilda geroderzist olimlar F.N.Krasovskiy va A.A.Izotov
raxbarligada
err ellipsoidning kattaligi xisoblab chikildi. Bu
elljpsoidniig katta uki Aq-6378245 m., kmchik yarim uki
Vq6356863 m. sikikligi
3
298
1